Fosse, nhà văn thiên tài của Na Uy

Cách đây 20 năm, Fosse được trao Huân chương Quân công của Tổng thống Pháp. Ông được báo Daily Telegraph xếp hạng thứ 83 trong danh sách 100 thiên tài còn sống. Năm 2011, Fosse được trao tặng tòa nhà Grotten, nơi ở danh dự thuộc sở hữu của nhà nước Na Uy, nằm trong khuôn viên Cung điện Hoàng gia ở trung tâm thành phố Oslo. Đây là vinh dự được Vua Na Uy đặc biệt ban tặng vì những đóng góp cho nghệ thuật và văn hóa quốc gia.

Nhà văn thiên tài và những đóng góp đồ sộ cho văn học nghệ thuật

Jon Fosse ra đời vào năm 1959 ở Haugesund, bờ biển phía Tây Na Uy. Ông từng bị một tai nạn nghiêm trọng suýt chết năm 7 tuổi. Chính những ám ảnh quá lớn trong vụ tai nạn này đã ảnh hưởng phần lớn đến ngã rẽ của số phận và nghề nghiệp ông, lên hành trình sáng tác của ông sau này. Còn một điều nữa khi còn trẻ Jon Fosse mơ ước trở thành nghệ sĩ guitar chơi rock, nhưng số phận đã có những dẫn dắt riêng để rồi ông trở thành nhà văn, nhà thơ, nhà biên kịch, nhà lí luận phê bình xuất sắc.

Giải Nobel Văn học 2023 đã được trao cho nhà văn người Na Uy Jon Fosse (Ảnh: The Guardian).

Những sáng tác của Fosse đa dạng về thể tài, ông viết tiểu thuyết, truyện ngắn, thi ca, sách trẻ em, tiểu luận, kịch và cả dịch thuật. Fosse hiện là kịch tác gia nổi tiếng hàng đầu của Na Uy, là tác giả của khoảng 40 vở kịch cũng như tiểu thuyết và các thể loại văn học khác. Tác phẩm của ông đã được dịch ra hơn 40 thứ tiếng trên thế giới. Ông chính là tác giả của tiểu thuyết trứ danh "Raudt, svart" (Đỏ, Đen), cuốn tiểu thuyết đầu tay của ông được xuất bản năm 1983 và được viết bằng tiếng Nynorsk, một trong hai lối viết của Na Uy. Phần lớn tác phẩm của ông đều được viết bằng thứ ngôn ngữ này, thứ ngôn ngữ của Fosse đã thử thách giới hạn của ngôn từ.

Về nghệ thuật viết, Jon Fosse tự tạo cho mình một dấu ấn riêng, không trùng lặp. Điều dễ nhận biết trong tác phẩm của ông là lối viết dòng suy tưởng, thường không có dấu chấm câu và không xuống dòng. Chẳng hạn "Septologien" chỉ được tạo nên bằng một câu văn duy nhất, kéo dài suốt hơn 1.000 trang sách. Ông tự gọi đây là "văn xuôi chậm", đòi hỏi độc giả phải thật tập trung và theo dõi diễn biến câu chuyện.

Vở kịch đầu tiên của ông, "Và ta không bao giờ chia ly", được trình diễn và xuất bản cùng năm 1994. Các tác phẩm kịch nghệ của ông liên tục được trình diễn ở các sân khấu lớn ở Na Uy. Sự nghiệp sáng tác văn chương của ông có thể kể đến bộ 7 tiểu thuyết tiêu biểu được ông đặt tên rất đơn giản "Septologien I-VII" (tạm dịch: Bộ 7 tiểu thuyết, từ tập I đến tập VII). Một số tiểu thuyết đáng chú ý khác của ông Fosse ngoài cuốn "Raudt, svart" (tạm dịch: Đỏ và đen - 1983) còn có "Stengd gitar" (tạm dịch: Cây guitar đóng kín - 1985), "Morgon og kveld" (tạm dịch: Bình minh và màn đêm - 2000), "Det er Ales" (tạm dịch: Aliss bên đống lửa - 2004)... Song Chủ tịch Ủy ban Nobel Văn chương Anders Olsson đánh giá kiệt tác văn xuôi của Fosse phải kể đến tác phẩm đồ sộ "Thất thư" hoàn tất năm 2021, một cuộc độc thoại dài 1.250 trang, kể về một nghệ sĩ già tự trò chuyện với chính mình trong vai một người khác.

Như vậy là 120 năm sau khi Henrik Ibsen được đề cử Nobel Văn chương (ba lần vào các năm 1902, 1903 và 1904), một kịch tác gia người Na Uy đã được trao giải. Henrik Johan Ibsen là một nhà soạn kịch người Na Uy, ông được coi là cha đẻ của kịch nói hiện đại và là nhà văn vĩ đại nhất của Na Uy. Ông được coi là "cha của kịch hiện thực" và là một trong những người sáng lập ra chủ nghĩa hiện đại ở trong kịch.

Là kịch tác gia đương đại nổi tiếng nhất của Na Uy, dễ hiểu là Fosse thường xuyên được so sánh với Ibsen, không chỉ vì lối viết giống nhau - nhấn mạnh vào cảnh quan quê hương họ như tấm gương phản ánh cảm xúc và xung đột hiện sinh của nhân vật. Có thể nói hành trình từ Ibsen tới Fosse của kịch Na Uy là từ một bậc thầy viết kịch của chủ nghĩa hiện đại kinh điển tới một nhà tư duy lớn viết kịch của chủ nghĩa nhân bản hậu hiện đại, trong cả cách xử lý tâm lý, cấu trúc, và khung cảnh câu chuyện nhằm bộc lộ những ý tưởng và khơi gợi những hình ảnh, với các mô thức giống nhau.

Tác phẩm của Jon Fosse chứa đầy sức mê hoặc, sự bí ẩn (Ảnh: The Guardian).

Tuy nhiên, Fosse không chỉ là một kịch tác gia. Ông viết rất khỏe và đa dạng về thể loại, với nhiều tác phẩm lớn ở gần như đủ các hạng mục văn chương. Trong họp báo ở lễ công bố giải thưởng, Chủ tịch Ủy ban Nobel Văn chương Anders Olsson nói các vở kịch của Fosse được đọc và biểu diễn rộng khắp, nhưng "Fosse đã được coi là một nhà cách tân, không chỉ trong nghệ thuật sân khấu hiện đại. Biên độ sáng tác của ông Jon Fosse rất rộng lớn. Ông Fosse kết hợp những giá trị gốc rễ của văn hóa và ngôn ngữ Na Uy với tính hiện đại trong cách biểu đạt văn chương, nghệ thuật". Ủy ban trao giải Nobel Văn học 2023 ca ngợi phong cách của tác giả người Na Uy được dệt nên bằng thứ văn xuôi chậm rãi, nhưng du dương và đầy thôi miên.

Theo AP, ông Fosse là nhà viết kịch, tiểu thuyết, thơ hàng đầu Na Uy, từng đoạt giải văn học của Hội đồng Bắc Âu và giải thưởng quốc tế Ibsen, tương tự giải Nobel trong sân khấu. Đấy không hẳn là phong cách viết, hay những chi tiết lặp lại, những nếp gấp chằng chịt, những tầng lớp tư duy, và cũng không phải là những mô típ của ông, nào là những đầm phá của vùng ven biển Na Uy hiểm trở, những chiếc thuyền chèo, những mưa gió bão bùng, những anh em họ hàng, những âm nhạc, điều hiện ra ở đây là tất cả những thứ đó gộp lại.

Còn về các tiểu luận của Jon Fosse, tất cả đều viết trong giai đoạn 1983 - 2000, tức có thể nói là nửa đầu trong cả khối công trình luôn dịch chuyển, nhưng đồng thời hằng định một cách lạ lùng của ông, khối công trình mà dù hình thức gồm nhiều thể loại khác nhau - tiểu thuyết, thơ, đoản văn và kịch - đã luôn mang cùng một dấu ấn, một cá tính văn chương không thể nhầm lẫn.

Jon Fosse trong mắt các dịch giả và nhà xuất bản

Các dịch giả và các nhà xuất bản từng có dịp hợp tác với nhà văn Jon Fosse đều có những nhận định rất tốt đẹp về ông. Ông được nhận xét là người nhân hậu, khôn ngoan, khiêm tốn, thân thiện và thiện chí. Con người ông trong văn chương, trong đời thường hay trong công việc vẫn luôn là một. Các tác phẩm của ông được nhận xét là đưa lại sự bình an, thanh thản cho độc giả. Cách thức tương tác, ứng xử của ông trong công việc và trong đời sống cũng được nhiều cộng sự thân thiết nhận xét là rất giống với những gì ông biểu đạt trong văn chương.

Nhà xuất bản Fitzcarraldo (Anh) thường xuyên hợp tác với nhà văn Jon Fosse trong nhiều năm qua. Ông Jacques Testard - người đứng đầu nhà xuất bản - chia sẻ: "Ông Fosse là một nhân vật ngoại hạng, ông ấy tìm ra cách thức độc đáo để viết tiểu thuyết. Một khi bạn đọc tác phẩm của Jon Fosse, dù chỉ là vài dòng thôi, bạn sẽ thấy ngay chất riêng mà không ai khác có thể viết ra như thế được". Jacques Testard nhận định tác phẩm của Jon Fosse chứa đầy sức mê hoặc, sự bí ẩn.

Dịch giả Damion Searls - người đã dịch một số tác phẩm của Fosse sang tiếng Anh - cho biết ông rất phấn khích vì Fosse đã trở thành chủ nhân của giải Nobel Văn học. Giờ đây, các tác phẩm của ông Fosse sẽ được biết tới nhiều hơn.

Về phần mình, sau khi trở thành chủ nhân của giải Nobel Văn học, ông Fosse đã chia sẻ với truyền thông Na Uy: "Tôi rất choáng ngợp, cũng có phần hoảng sợ. Tôi coi giải thưởng này là một sự tôn vinh dành cho văn chương và chỉ đề cao giá trị nghệ thuật của văn chương mà thôi".

Fosse hiện đang sống ở Áo cùng người vợ thứ hai của ông, một phụ nữ người Slovakia. Ông Fosse sẽ nhận giải Nobel Văn học tại Stockholm, Thụy Điển, vào ngày 10/12 năm nay. Phần thưởng bằng tiền mặt dành cho ông là 11 triệu krona Thụy Điển (tương đương gần 24,4 tỷ đồng).