Làm sao đảm bảo an sinh xã hội cho lao động tự do?

Lao động tự do ở Hà Nội. Ảnh: Quang Vinh.

Mong muốn có chế độ bảo hiểm như những lao động khác - là chia sẻ của anh Lê Văn Nhẫn (40 tuổi, ở huyện Thanh Oai, Hà Nội) lái xe ôm công nghệ. Anh Nhẫn lái xe ôm công nghệ hơn 3 năm nay, nhưng kể từ khi làm nghề tới nay anh chưa từng được ký hợp đồng, được tham gia bảo hiểm y tế (BHYT) hay bảo hiểm xã hội (BHXH). Anh Nhẫn kể: “Trước đây tôi làm nghề phụ hồ, công việc vất vả có lần còn bị ngã giàn giáo, nằm viện nửa năm và sức khỏe suy giảm nên phải chuyển nghề”.

Mặc dù từng bị tai nạn lao động, sức khỏe suy giảm, phải điều trị nửa năm trời nhưng vì không có BHYT, không có BHXH nên anh Nhẫn không được hưởng bất cứ chế độ gì. Lúc xảy ra tai nạn chủ thầu xây dựng chỉ hỗ trợ anh một khoản tiền nhỏ là hơn 1 triệu đồng. Chi phí khám và điều trị của anh lên tới gần 50 triệu đồng, vợ anh Nhẫn buộc phải bán chiếc xe máy và chạy vạy vay mượn khắp nơi để có tiền điều trị bệnh cho chồng. "Làm lái xe công nghệ tuy phải chạy ngoài đường cả ngày nhưng dù sao cũng bớt vất vả hơn. Hy vọng bên công ty có thể ký hợp đồng, đóng BHYT hoặc cho chúng tôi mua BHXH để sau này còn có nơi nương tựa lúc về già" - anh Nhẫn chia sẻ.

Cùng chung nguyện vọng như anh Nhẫn, chị Nguyễn Thị Thu với thâm niên 10 năm đi làm giúp việc nhưng đến nay giấc mơ có lương hưu với chị vẫn khá xa vời. Dù đã có quy định chủ nhà bắt buộc phải đóng BHXH cho giúp việc song theo chị Thu quy định này hầu như không được thực hiện. Dẫn chứng, chị Thu cho biết: “Làm giúp việc 10 năm, đã thay đổi rất nhiều chủ nhà nhưng khi đề cập đến việc đóng BHXH thì các chủ nhà đều từ chối với lý do ngại thủ tục, phải khai báo. Nhiều chủ nhà tử tế, ngoài chi trả lương hàng thàng còn hỗ trợ cho thêm mấy trăm nghìn để tôi tự đóng BHXH tự nguyện”.

Theo Tổng cục Thống kê, cả nước hiện có khoảng 33 triệu lao động tự do (trên tổng số 52 triệu lao động), chiếm hơn 65% tổng số lao động trong cả nước. Tuy nhiên có đến 43,9% lao động phi chính thức được xếp vào nhóm lao động có việc làm dễ bị tổn thương. Ðiều đáng nói, hầu hết lao động phi chính thức không có BHXH (chiếm tới 97,9%), chỉ có 0,2% được đóng BHXH bắt buộc, còn lại 1,9% đóng BHXH tự nguyện.

Trong bối cảnh hiện nay, với thu nhập giữa các khu vực công và tư đang có sự chênh lệch, nên có xu hướng dịch chuyển từ lao động chính thức sang lao động tư do ngày một tăng. Điều này đặt ra nhiều thách thức và cơ hội với chính người chuyển dịch. Nhưng nó cũng “đánh động” tới chiến lược quốc gia về các cơ sở pháp lý và những điều kiện hỗ trợ, quan tâm tốt hơn cho lực lượng lao động này.

Để giải quyết, theo các chuyên gia, cần thiết phải xem xét và điều chỉnh khung pháp lý để bảo vệ quyền lợi của lao động tự do. Các ngành chức năng như: Lao động xã hội, y tế, bảo hiểm… cần phải tính tới chính sách hỗ trợ, tạo điều kiện để người lao động có thể thụ hưởng tốt hơn chính sách an sinh xã hội của Nhà nước. Đồng thời, cần mở rộng và cải thiện hệ thống dịch vụ việc làm để họ có cơ hội dễ tiếp cận việc làm và cơ hội nghề nghiệp.

Ông Bùi Sỹ Lợi - nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Xã hội của Quốc hội cho rằng, nhiều lao động khu vực phi chính thức và gia đình họ đang phải chịu thiệt thòi, vì không được điều chỉnh bởi hệ thống pháp luật về lao động… “Chúng ta cần sửa đổi một số luật có liên quan phù hợp với Bộ luật Lao động, nhằm giảm tỷ lệ lao động phi chính thức. Trong đó, cần có quy định hỗ trợ đào tạo kỹ năng nghề cho lao động, hỗ trợ tài chính, giảm thuế cho các doanh nghiệp vừa và nhỏ và siêu nhỏ (Luật Việc làm); đẩy mạnh phát triển BHXH tự nguyện trong khu vực kinh tế phi chính thức (Luật BHXH)” - ông Lợi kiến nghị.

Ngoài ra, theo ông Lợi, cần có chính sách, cơ chế hỗ trợ để khu vực kinh tế phi chính thức phát triển đúng mức. Cùng với đó, tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật, cơ chế, chính sách quản lý kinh tế, nhằm khuyến khích các cơ sở sản xuất kinh doanh cá thể thuộc khu vực kinh tế phi chính thức chuyển sang khu vực doanh nghiệp.

Ở góc độ khác, theo TS Lê Duy Bình- chuyên gia kinh tế (Công ty CP Tư vấn về quản lý kinh tế Economica Việt Nam) cho rằng, khu vực kinh tế phi chính thức đang đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế Việt Nam, trong đó đóng góp lớn nhất là tạo ra nguồn việc làm cho khoảng 70% lao động. Tuy nhiên phần lớn lao động tự do không có hợp đồng lao động, ở ngoài chính sách an sinh xã hội. Những lao động này không đơn thuần là lao động phổ thông mà còn có cả lực lượng lao động có trình độ do vậy, cách tiếp cận về lao động phi chính thức cần được thay đổi theo hướng áp dụng các biện pháp để họ tham gia BHXH và bảo vệ quyền của họ mà không cần áp dụng tiêu chí là họ phải có hợp đồng lao động. "Nói cách khác, là chính thức hóa lao động phi chính thức bằng biện pháp tham gia BHXH và bảo vệ quyền của họ, mà không cần phải chuyển vào khu vực kinh tế chính thức"- ông Bình đề xuất.

Lê Bảo