Lò đúc gang từ thời Pháp nằm trong hang núi ở Thanh Hóa

Theo tài liệu lịch sử, Lò cao kháng chiến Hải Vân (ở huyện Như Thanh, tỉnh Thanh Hóa) được xây dựng và hoàn thành vào năm 1951. Trong 4 năm hoạt động (1951 - 1954), nơi đây đã sản xuất ra hàng trăm tấn gang phục vụ cho cuộc kháng chiến chống Pháp.

Năm 1947 cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp của dân tộc ta đã chuyển sang giai đoạn cam go ác liệt, các trận đánh lớn nhỏ diễn ra rộng khắp trên các vùng miền của Tổ quốc. Lúc này Trung ương và Chủ tịch Hồ Chí Minh đã trực tiếp giao cho Cục Quân giới (Bộ Quốc Phòng) nghiên cứu, xây dựng và vận hành các lò cao luyện gang, tạo các phôi thép cung cấp cho các binh công xưởng sản xuất vũ khí, trang bị cho bộ đội chủ lực, bộ đội địa phương và dân quân du kích đánh Pháp. Trước nhiệm vụ cấp bách ấy, Sở Khoáng chất kỹ nghệ (Trung bộ) và Cục Quân giới (Việt Bắc) đã phối hợp quyết định chọn vùng rừng núi Như Xuân làm địa điểm xây dựng công xưởng. Năm 1949, sau khi cân nhắc kỹ lưỡng, địa điểm thung lũng Đồng Mười, xã Hải Vân (nay thuộc thị trấn Bến Sung), huyện Như Thanh được chọn làm điểm xây dựng lò cao.

Phía sau lò cao và lò đứng là bức tường được làm bằng gạch đặc ngăn hướng cổng ra phía Bắc. Hầu hết các bức tường này còn nguyên vẹn, một số ít đã được trùng tu. Lò cao gắn liền với tên tuổi của các nhà khoa học hàng đầu Việt Nam thời bấy giờ như giáo sư, viện sĩ Trần Đại Nghĩa, kỹ sư Võ Quý Huân, cán bộ kỹ thuật Trịnh Tam Tỉnh

Lò cao NX1 có dung tíc 6.7m3 (cỡ nhỏ), thuộc loại bán cơ khí, được xây bằng gạch chịu lửa, có vỏ tôn bao bọc, công suất trung bình khoảng 2 tấn/ngày. Lò cao NX2 có dung tích 01m3 dùng để thí nghiệm và chuẩn bị cho việc sản xuất tại lò cao NX1. Cuối năm 1953, địch dò được xưởng cơ khí bí mật của ta, chúng ra sức dội bom bắn phá. Trước tình thế ấy, ta đã quyết định di chuyển ngay vào trong hang đá Đồng Mười, xây dựng thành công lò cao NX3 và tiếp tục sản xuất.

Lối vào khu vực hầm phía nam đặt đặt lò cao kháng chiến.

Lối vào khu vực hầm phía bắc đặt đặt lò cao kháng chiến.

Lò gió nóng, được xây dựng kiên cố và chịu được nhiệt độ lên tới 1.200 độ C

Từ lò cao NX3 trong hang núi Đồng Mười xứ Thanh đã có hàng trăm tấn gang ra lò được đưa đi phục vụ đúc lựu đạn, súng cối, chảo, nồi quân dụng... Đặc biệt, trong chiến cuộc Đông Xuân 1953 - 1954 và chiến dịch Điện Biên Phủ, để tiền tuyến vững tin đánh trận thì có một phần không nhỏ đóng góp từ “hậu phương” lò cao Đồng Mười.

Các công trình của lò cao NX3 hiện đã được trùng tu, tôn tạo giống như 70 năm về trước để phục vụ tham quan. Trong ảnh là lò đứng (lò ủ gang) một trong những hạng mục công trình còn sót lại của lò cao

Từ tháng 1/1953 các cán bộ, kỹ sư vừa sản xuất, vừa tổ chức đánh mìn dọn hang, dọn đường. Lò cao NX3 ra đời như vậy. Việc sản xuất gang trong hang Lò Cao kết thúc năm 1954. Cùng năm đó, chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ đã đánh dấu mốc quan trọng kết thúc cuộc kháng chiến chống Pháp của cả dân tộc.

Với ý nghĩa lịch sử đặc biệt, vào năm 2013 Lò cao kháng chiến Hải Vân được Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch xếp hạng Di tích lịch sử Quốc gia. Đến năm 2015, khu di tích được bảo tồn, tôn tạo nhằm phát huy giá trị lịch sử. Trải qua hơn 70 năm, đến nay Lò cao kháng chiến Hải Vân vẫn đang được bảo tồn, phục dựng khá nguyên vẹn và thu hút nhiều người dân, du khách đến tham quan, tìm hiểu lịch sử.

Hà Anh