Nhạc để nghe hay để xem?

Nó khác với tạo hình là nghệ thuật của không gian, tức là tác phẩm cần một bề rộng, chiều cao, cả độ sâu cần thiết - chiếm một không gian nhất định - để người ta cảm nhận giá trị tác phẩm. Âm nhạc vào trái tim con người qua tai. Vậy nên loại hình nghệ thuật này chủ yếu để nghe, chứ không thể và không cần thêm bất cứ yếu tố gì khác. (Nghe âm chứ không thể nhìn hoặc nắm bắt âm được). Người sành âm nhạc khi thưởng thức một bài ca, bản nhạc thường lim dim hoặc nhắm nghiền mắt lại. Không hẳn vì họ sung sướng, ngây ngất, bởi kể cả nghe một tác phẩm dở - chẳng thể hứng thú - họ cũng như vậy. Vì sao? Vì như thế họ sẽ được hoàn toàn tập trung, chìm đắm vào thế giới âm thanh, không bị chi phối bởi bất cứ hình ảnh nào, nếu mở mắt sẽ phải nhìn thấy.

Tiết mục tam ca của 3 ca sĩ gạo cội: Trần Hiếu, Trung Kiên, Quý Dương (từ phải sang).

Nhắm mắt lại, chỉ có âm thanh vang bên tai, đưa họ vào thế giới trừu tượng do tác phẩm diễn tả, biểu hiện. Bởi vậy, một tác phẩm âm nhạc có giá trị đích thực thì tự thân âm nhạc (gồm các yếu tố: Giai điệu, tiết tấu, hòa thanh) đã đi vào trái tim người thưởng thức qua lỗ tai mà chẳng cần bất cứ một yếu tố nào hỗ trợ. Tác phẩm đó chỉ cần vang lên là người ta đã thích thú. Tất nhiên, cần đánh giá cao vai trò người biểu diễn (người hát đối với bài hát, người đánh đàn đối với tác phẩm không lời), nhưng bản thân đã có giá trị độc lập.

Một bài dân ca hay như “Cây trúc xinh”, “Hoa thơm bướm lượn” (Quan họ Bắc Ninh), “Đi cấy” (dân ca Thanh Hóa) chẳng hạn, được giọng người cất lên, chỉ cần hát chuẩn xác giai điệu và tiết tấu đã đủ khiến người nghe cảm nhận được cái hay, cái đẹp của tác phẩm. Một ca khúc như “Việt Nam quê hương tôi” (Đỗ Nhuận), “Bài ca hy vọng” (Văn Ký), “Quê em” (Nguyễn Đức Toàn), “Con kênh xanh xanh” (Ngô Huỳnh), “Chiếc khăn piêu” (Doãn Nho)… có giá trị vĩnh hằng, bất cứ ai hát, chỉ cần chính xác và truyền cảm cũng đủ cho người ta thích thú.

Những tác phẩm thanh nhạc vừa dẫn chỉ là số ít ỏi trong vô vàn bài dân ca, ca khúc hiện đại có giá trị không thể kể hết. Những bài ấy đến với người nghe và sống mãnh liệt trong lòng họ, lại còn được lưu truyền mãi mãi qua nhiều thế hệ là từ sự truyền miệng (đối với dân ca), và phát trên sóng phát thanh hoặc thu băng, đĩa (đối với những ca khúc mới). Sự trường tồn của nó đâu phải nhờ ở việc trình diễn trên sân khấu hoặc trên màn hình? Còn khi những tác phẩm đã trở nên quá quen thuộc thì các nghệ sĩ đưa lên sân khấu hoặc truyền hình để trình diễn lại là việc khác.

Đã thấy xuất hiện một hiện tượng chẳng lấy gì khó hiểu: Những tác phẩm giá trị, nghe thì thấy hay, nhưng nhìn trình diễn trên sân khấu, truyền hình thì lại giảm bớt hứng thú. Người xem không thấy hay như trước đây đã nghe. Đó là điều thần diệu riêng có lẽ chỉ âm nhạc mới có. Âm thanh thì trừu tượng mà đưa lên thành hình ảnh thì đã trở nên cụ thể, làm hạn chế khả năng liên tưởng, tưởng tượng của người thưởng thức.

Âm nhạc thực sự có giá trị là âm nhạc để nghe, không cần trìu tượng như vừa nói. Đáng tiếc là hiện nay, thứ âm nhạc này ngày càng ít đi, mất dần, để nhường chỗ cho một thứ âm nhạc khác mà nếu chỉ nghe thì vô cùng sơ sài, nghèo nàn nếu không nói chỉ là mớ âm thanh nhộn nhạo, hỗn độn, rất khó rung động trái tim. Nhưng nó đã nhờ vả được các yếu tố khác hỗ trợ: Cách trình diễn của diễn viên cộng với trang phục của họ cùng ánh sáng, nhiều khi thêm sự phụ họa của loại hình nghệ thuật khác (múa), lại có thêm cả những hỗ trợ như đèn chiếu, có lúc giống xi-nê-ma. Tất cả những thứ ấy được bày biện, phô trương trên sân khấu hoặc màn hình - có thể coi như sân khấu gián tiếp thu nhỏ - để người ta xem nhiều hơn nghe.

Hãy thử nghiệm - và cũng đã làm rồi - việc sau: Cùng lúc, phóng viên đài phát thanh và truyền hình đến thu thanh và ghi hình một đêm biểu diễn ca nhạc nào đó rồi phát sóng. Xem ti-vi thì thấy vui mắt, còn nghe đài phát thanh thì không thể chịu nổi. Đó thực sự là thứ âm nhạc giải trí, phục vụ sinh hoạt cho người ta vừa xem vừa có thể nói chuyện, ăn, uống, chẳng phương hại gì đến việc tiếp thu tác phẩm.

Nhưng xin đừng ai che khuất mắt họ vì như vậy họ không nhìn được những thứ vui mắt đang diễn ra. Không thiếu những tiết mục ca nhạc loại này xuất hiện trên sân khấu, nhưng người xem chẳng nhớ là bài hát gì, âm điệu ra sao, vì mải nhìn dàn vũ nữ ăn mặc quá “nghèo” ra ngọ nguậy, lượn lờ như những... con sâu. Sự xuất hiện của dàn vũ nữ minh họa ấy tuy nhiều khi vô lý nhưng lại đóng vai trò chính hấp dẫn người xem. Những ca khúc quá dễ dãi với những đường nét giai điệu sáo mòn, dông dài, lời lẽ thô sơ, tùy tiện rất ít giá trị văn học đang có khuynh hướng lan tràn, chế ngự các sân khấu ca nhạc hiện nay. Và lẽ dễ hiểu là nó cũng được đưa luôn lên truyền hình, vì thực hiện những chương trình sẵn có này là sự thuận tiện cho các đài truyền hình.

Tiết mục song ca của hai ca sĩ nổi tiếng: Thu Hiền và Kiều Hưng.

Đánh giá nền âm nhạc của một quốc gia, người ta nhìn vào sự phát triển, vai trò của khí nhạc chứ không phải là thanh nhạc. Ở nước ta, tuy những năm gần đây ngành âm nhạc đã cố gắng quan tâm đến nhạc không lời, nhưng cần thấy trong một thời gian dài nữa - có thể hết cả thế kỷ XXI- tạo nên diện mạo chính của đời sống âm nhạc vẫn trông cậy chủ yếu vào ca khúc, vì lẽ dễ hiểu là ta chưa có truyền thống khí nhạc, đại bộ phận công chúng chưa có thói quen nghe nhạc không lời. Nhưng cần chú trọng phát triển loại ca khúc để nghe chứ không phải loại để xem. Tất nhiên thứ ca khúc phục vụ cho sinh hoạt, nhất là đáp ứng tuổi trẻ trong những cuộc liên hoan tập thể, hội diễn văn nghệ, ngày hội hè... vẫn cần có, nhưng không thể lấn át loại ca khúc để nghe.

Tình hình hiện nay là đang có sự ngộ nhận về tính chất phong phú, sự phát triển, “tài năng”, hiệu quả đóng góp của loại ca khúc này cùng những người sáng tác ra nó. Những ca khúc để xem này vì còn phải nhờ cậy ở quá nhiều yếu tố khác hỗ trợ như đã nói nên tự thân nó không thể tồn tại độc lập. Cũng chính vì thế mà nó không thể có khả năng đề cập đến những vấn đề có tư tưởng lớn của dân tộc, những khía cạnh phong phú, sâu sắc nhất của nội tâm con người. Các đài truyền hình từ trung ương đến địa phương nên hạn chế bớt những chương trình kiểu này. Hãy cứ để các sân khấu, nhà hát, các rạp, tụ điểm trình diễn là đủ. Nên thay thế bằng việc giới thiệu nhiều chương trình âm nhạc loại để nghe như đã nói.

Một câu hỏi sẽ xảy ra: Vậy đưa lên truyền hình loại để nghe thì người ta xem gì? Xin thưa: Hãy cho người ta xem gương mặt diễn viên cùng phong cách hát, thể hiện tác phẩm của họ. Và nhiều hơn nữa là lồng vào những cảnh phù hợp với nội dung bài hát, nhất là thiên nhiên, đất nước. Bên cạnh đó, cần gia tăng số lượng và chất lượng âm nhạc ở đài phát thanh để người ta có thể thuần túy chỉ nghe. Tất nhiên phải là việc giới thiệu những tác phẩm loại này, chứ không phải loại để xem.

Với tình hình như đã nói, hiện nay, nền văn hóa âm nhạc của ta có nguy cơ xuống cấp với việc phát triển loại âm nhạc để xem phục vụ giải trí, sinh hoạt mà ít có những tác động tư tưởng tình cảm mạnh mẽ, sâu sắc - điều mà ta vẫn thường bắt gặp ở nhiều tác phẩm những giai đoạn trước đây. Cần nhớ rằng tuổi trẻ chỉ là một bộ phận của công chúng; và ngay cả trong giới trẻ, nhiều người cũng không thỏa mãn với loại ca khúc chỉ thuần túy giải trí. Họ vẫn có nhu cầu được thỏa mãn về thẩm mỹ, về sự nâng cao tư tưởng, tâm hồn, cũng như những công chúng không còn trẻ lại càng cần giải trí. Chỉ có điều là họ tìm đến cái gì mà thôi. Dù thế nào chăng nữa, vẫn phải là nghệ thuật với những chuẩn mực thẩm mỹ nhất định, chứ không thể dễ dãi, tùy tiện, chưa phải là nghệ thuật đích thực.

Việc “lăng xê”, “tôn vinh” quá mức một số chương trình âm nhạc giải trí cùng một vài tác giả chuyên sáng tác loại bài hát chủ yếu là thiên về trình diễn để xem đã khiến người ta ngộ nhận rằng: Âm nhạc hiện nay phải như thế, và người sáng tác ra nó mới là tài năng. Nhưng hãy thử làm một cuộc điều tra xã hội học thực sự, hãy trưng cầu ý kiến tất cả công chúng thuộc đủ mọi lứa tuổi, tầng lớp xã hội xem sao. Tin rằng số đông công chúng vẫn thích tìm đến loại âm nhạc để nghe mà hiện nay đang bị xao nhãng.

Xin hãy trả lại quyền được thưởng thức âm nhạc đúng chức năng của loại hình: để nghe.