Bắc Ninh: Vai trò của cộng đồng trong phát triển du lịch bền vững khu du lịch sinh thái Suối Mỡ

Khu du lịch sinh thái Suối Mỡ là một không gian đặc thù, hội tụ cảnh quan tự nhiên, hệ sinh thái rừng – suối và giá trị văn hóa – tín ngưỡng đặc sắc gắn với thờ công chúa Quế Mỵ Nương. Những năm gần đây, Suối Mỡ trở thành điểm đến du lịch tích hợp giữa sinh thái và tâm linh, thu hút lượng khách đáng kể. Tuy nhiên, hoạt động du lịch phát triển nhanh khi hạ tầng, dịch vụ và mô hình quản lý còn hạn chế đã tạo ra nhiều áp lực lên môi trường và di sản. Bài viết tập trung phân tích vai trò then chốt của cộng đồng địa phương trong phát triển du lịch bền vững tại Suối Mỡ, đồng thời đề xuất giải pháp nhằm nâng cao vai trò chủ thể của cộng đồng trong bảo tồn tài nguyên và phát triển kinh tế du lịch.

Trong xu thế phát triển du lịch hiện nay, mô hình du lịch bền vững được xem như hướng đi phù hợp đối với các điểm đến có tài nguyên nhạy cảm, môi trường tự nhiên dễ tổn thương và giá trị văn hóa đặc thù. Suối Mỡ – điểm du lịch sinh thái kết hợp tâm linh thuộc xã Nghĩa Phương, tỉnh Bắc Ninh – là một trường hợp tiêu biểu. Việc khai thác du lịch thời gian qua đã mang lại lợi ích kinh tế cho cộng đồng, song đồng thời cũng đặt ra nhiều thách thức về môi trường, quản lý và bảo tồn tài nguyên. Trong bối cảnh này, cộng đồng địa phương đóng vai trò hết sức quan trọng. Họ không chỉ là lực lượng sinh sống lâu dài tại điểm đến, sở hữu tri thức bản địa, gìn giữ không gian văn hóa – tín ngưỡng mà còn là đối tượng chịu tác động trực tiếp của du lịch. Việc nghiên cứu vai trò của cộng đồng vì vậy là cơ sở quan trọng để định hướng mô hình phát triển bền vững cho toàn khu du lịch Suối Mỡ.

Đền Công Đồng Suối Mỡ, xã Nghĩa Phương, tỉnh Bắc Ninh

Theo định hướng của UNWTO, phát triển du lịch bền vững đòi hỏi sự hài hòa giữa ba trụ cột: bảo vệ tài nguyên môi trường, duy trì các giá trị văn hóa – xã hội và đảm bảo lợi ích kinh tế lâu dài cho địa phương. Mỗi trụ cột gắn liền trực tiếp với sự tham gia và mức độ hưởng lợi của cộng đồng. Cộng đồng là lực lượng hiểu rõ nhất tài nguyên địa phương, đồng thời là chủ thể bảo tồn và truyền nối văn hóa. Họ vừa là người cung cấp dịch vụ du lịch, vừa là nhóm chịu ảnh hưởng lâu dài từ sự thay đổi của môi trường và hoạt động kinh tế – xã hội. Vì thế, nghiên cứu vai trò của cộng đồng tại Suối Mỡ mang ý nghĩa quan trọng trong việc đảm bảo mô hình phát triển du lịch phù hợp với đặc trưng địa phương và năng lực chịu tải của hệ sinh thái.

Khu du lịch Suối Mỡ sở hữu những yếu tố tự nhiên đa dạng, bao gồm hệ thống thác nước liên hoàn, các dòng suối tự nhiên, rừng phục hồi và tiểu cảnh quan phong phú. Chuỗi thác – suối như thác Vàng, thác Ba Tầng, thác Thùm Thùm tạo nên một không gian đặc trưng của vùng trung du Bắc Bộ, có giá trị lớn về địa mạo, sinh thái và du lịch. Bên cạnh tài nguyên thiên nhiên, Suối Mỡ còn có quần thể đền Hạ – Trung – Thượng gắn với tín ngưỡng thờ công chúa Quế Mỵ Nương – một trong những di sản quan trọng, tạo nên bản sắc văn hóa độc đáo của điểm đến. Hoạt động du lịch tại Suối Mỡ phát triển nhanh, đặc biệt vào mùa lễ hội, khiến nhu cầu hạ tầng – dịch vụ tăng cao. Tuy nhiên, sự phát triển này vẫn mang tính tự phát và thiếu chọn lọc. Hệ thống vệ sinh, biển chỉ dẫn, bãi đỗ xe, khu nghỉ chân và dịch vụ lưu trú còn hạn chế; tình trạng xây dựng tự phát ven suối – thác diễn ra, gây biến dạng cảnh quan. Rác thải tăng đột biến trong mùa cao điểm trong khi năng lực xử lý còn hạn chế, ảnh hưởng trực tiếp đến môi trường và trải nghiệm du khách. Các vấn đề này cho thấy sự cần thiết của việc nâng cao vai trò cộng đồng trong quản lý và phát triển du lịch.

Thác Suối Mỡ, xã Nghĩa Phương, tỉnh Bắc Ninh

Cộng đồng địa phương tại Suối Mỡ tham gia sâu rộng vào nhiều phương diện của hoạt động du lịch. Trước hết, họ giữ vai trò lực lượng nòng cốt trong bảo vệ môi trường vì chính họ là những người gắn bó trực tiếp với rừng – suối. Người dân thường xuyên dọn vệ sinh, thu gom rác, giám sát xả thải, bảo vệ thảm thực vật và nguồn nước. Các mô hình tổ tự quản môi trường, nhóm bảo vệ suối – rừng cho thấy tính hiệu quả khi cộng đồng chủ động tham gia giám sát, kịp thời phát hiện và phản ánh vi phạm. Bên cạnh đó, cộng đồng cũng là chủ thể bảo tồn không gian văn hóa – tín ngưỡng đặc trưng của Suối Mỡ. Họ duy trì và thực hành các nghi lễ truyền thống, bảo vệ kiến trúc di tích, truyền dạy tri thức dân gian như các làn điệu dân ca, nghi thức thờ Thần Nước, đồng thời tham gia giám sát hoạt động lễ hội để ngăn chặn các biểu hiện thương mại hóa hay biến tướng nghi lễ. Cộng đồng còn là lực lượng tham gia trực tiếp vào chuỗi giá trị dịch vụ du lịch như kinh doanh hàng lưu niệm, ẩm thực, tổ chức homestay, hướng dẫn địa phương, tổ chức trải nghiệm ẩm thực – nông nghiệp. Hoạt động du lịch mang lại lợi ích kinh tế cụ thể, tạo động lực để cộng đồng tiếp tục bảo vệ tài nguyên và giữ gìn bản sắc. Ngoài ra, cộng đồng đóng vai trò quan trọng trong giám sát hoạt động du lịch, phản biện các bất cập về quản lý và tham gia vào các cuộc họp đại biểu, từ đó góp phần minh bạch hóa và nâng cao hiệu quả quản lý.

Bên cạnh vai trò quan trọng của cộng đồng địa phương, Ban Quản lý Khu di tích danh thắng và Rừng bảo vệ cảnh quan Suối Mỡ cũng giữ vai trò tích cực và không thể thiếu trong quá trình bảo tồn và phát triển du lịch bền vững tại khu vực. Với chức năng quản lý trực tiếp di tích, cảnh quan và hệ sinh thái rừng – suối, Ban Quản lý là đầu mối tổ chức, điều phối nhiều hoạt động bảo vệ môi trường, kiểm soát dòng khách và hướng dẫn du lịch. Lực lượng này thường xuyên phối hợp với chính quyền xã Nghĩa Phương và các đoàn thể địa phương để triển khai công tác vệ sinh môi trường, thu gom rác thải, kiểm tra các điểm có nguy cơ sạt lở, bảo đảm an toàn cho du khách và xử lý kịp thời các vi phạm như xả thải, lấn chiếm lối đi hoặc kinh doanh không đúng quy định. Trong lĩnh vực bảo tồn văn hóa – tín ngưỡng, Ban Quản lý đóng vai trò điều phối hoạt động của các đền Hạ – Trung – Thượng, hướng dẫn người dân và du khách thực hành tín ngưỡng đúng chuẩn mực, đồng thời tham gia tổ chức lễ hội Suối Mỡ theo đúng quy định của Nhà nước. Ban Quản lý cũng là lực lượng quan trọng trong việc bảo tồn các yếu tố kiến trúc, tu bổ các hạng mục xuống cấp và gìn giữ cảnh quan linh thiêng quanh khu đền, qua đó góp phần duy trì bản sắc của di tích trong mối liên hệ với cộng đồng địa phương. Ngoài ra, Ban Quản lý còn tích cực phối hợp với các lực lượng chức năng trong kiểm soát hoạt động kinh doanh dịch vụ, đảm bảo tuân thủ các quy định về vệ sinh môi trường, an toàn thực phẩm và chất lượng dịch vụ du lịch. Việc thường xuyên kiểm tra, nhắc nhở, xử lý vi phạm đã giúp giảm thiểu các hoạt động tự phát ven suối – thác và góp phần đưa các mô hình kinh doanh vào khuôn khổ, hài hòa với cảnh quan tự nhiên. Trong thời gian gần đây, Ban Quản lý cũng bước đầu triển khai áp dụng các biện pháp ứng dụng công nghệ như giới thiệu mã QR, hỗ trợ thông tin du khách và phối hợp trong hoạt động tuyên truyền du lịch xanh. Nhìn chung, Ban Quản lý là lực lượng trung tâm kết nối giữa chính quyền – cộng đồng – doanh nghiệp, giúp duy trì trật tự, an toàn, vệ sinh và tính nguyên vẹn của di tích. Sự phối hợp tích cực và linh hoạt của Ban Quản lý với các bên liên quan đã tạo điều kiện quan trọng để cộng đồng tham gia hiệu quả hơn vào quá trình phát triển du lịch, đồng thời góp phần nâng cao chất lượng điểm đến Suối Mỡ theo hướng bền vững.

Thác Thùm Thùm nằm trong khu du lịch sinh thái Suối Mỡ, xã Nghĩa Phương, tỉnh Bắc Ninh

Dù đóng vai trò quan trọng, sự tham gia của cộng đồng địa phương vẫn còn những hạn chế nhất định. Kiến thức và kỹ năng về du lịch của nhiều người dân còn hạn chế khiến chất lượng dịch vụ chưa cao, thiếu tính chuyên nghiệp. Một bộ phận người dân chưa có ý thức bảo vệ môi trường dẫn tới việc bán hàng rong, đặt quán tự phát ven suối – thác, ảnh hưởng đến cảnh quan. Lợi ích kinh tế từ du lịch chưa được phân bổ đồng đều, gây ra sự bất bình đẳng và nguy cơ xung đột lợi ích. Ngoài ra, chưa có mô hình đồng quản lý chính thức giữa cộng đồng – chính quyền – doanh nghiệp khiến vai trò của cộng đồng còn phân tán và thiếu tiếng nói trong các quyết định quan trọng.

Để phát huy vai trò cộng đồng, cần triển khai các giải pháp đồng bộ nhằm nâng cao năng lực, trao quyền và tạo cơ chế tham gia thực chất. Trước hết, cần tập huấn và nâng cao nhận thức cho người dân về du lịch bền vững, kỹ năng phục vụ, an toàn thực phẩm, thuyết minh văn hóa và bảo vệ môi trường. Bên cạnh đó, cần phát triển mô hình du lịch cộng đồng theo hướng chuyên nghiệp, hỗ trợ các hộ dân xây dựng homestay, phát triển sản phẩm OCOP và các trải nghiệm văn hóa – ẩm thực bản địa. Việc xây dựng cơ chế đồng quản lý giữa cộng đồng – chính quyền – doanh nghiệp là giải pháp quan trọng, giúp cộng đồng tham gia trực tiếp vào việc xây dựng quy chế quản lý, theo dõi hoạt động kinh doanh và phản ánh vi phạm. Đồng thời, cần có cơ chế chia sẻ lợi ích công bằng và minh bạch nhằm khuyến khích cộng đồng tham gia bảo tồn tài nguyên và duy trì bản sắc văn hóa.

Cộng đồng địa phương giữ vai trò trung tâm trong phát triển du lịch bền vững tại Suối Mỡ. Họ là lực lượng gắn bó trực tiếp với tài nguyên, là chủ thể duy trì văn hóa – tín ngưỡng và là nhóm thụ hưởng chính từ hoạt động du lịch. Tuy nhiên, sự tham gia này vẫn cần được hoàn thiện thông qua đào tạo, cơ chế đồng quản lý và chia sẻ lợi ích hợp lý. Khi cộng đồng được trao quyền và hỗ trợ đầy đủ, họ sẽ trở thành đối tác chiến lược, góp phần bảo vệ tài nguyên, duy trì bản sắc văn hóa và nâng cao chất lượng điểm đến, hướng tới mục tiêu xây dựng Suối Mỡ thành điểm du lịch sinh thái – văn hóa bền vững của tỉnh Bắc Ninh.

Nguyễn Thị Thanh Huyền - Phó Giám đốc Bảo tàng Bắc Ninh số 1