Biến văn hóa thành sức mạnh và động lực phát triển

Biểu diễn nghệ thuật tại Lễ hội Văn hóa thế giới ở Hà Nội. (Ảnh: Lê An)

Trong Dự thảo Báo cáo chính trị của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIV của Đảng, khi đánh giá việc thực hiện Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng và cơ đồ của đất nước sau 40 năm đổi mới, đã thẳng thắn chỉ rõ hạn chế về văn hóa. Dự thảo Báo cáo chính trị nhận định: “Văn hóa chưa thực sự trở thành nguồn lực, sức mạnh nội sinh và động lực mạnh mẽ của sự phát triển”.

Đây chính là lời cảnh báo về khoảng trống cần được lấp đầy bằng những quyết sách kịp thời. Trong khi kinh tế đã có chiến lược tăng trưởng rõ ràng, quốc phòng an ninh có định hướng củng cố cụ thể, thì văn hóa vẫn còn đó những bài toán cần lời giải đáp phù hợp.

Nếu sức mạnh nội sinh được hiểu là khả năng có nguồn gốc từ bên trong để tự nuôi dưỡng phát triển, thì rõ ràng văn hóa nước nhà vẫn chưa thành nguồn lực kinh tế xã hội thực chất. Chúng ta tự hào với sức mạnh mềm của truyền thống, của tinh thần dân tộc, nhưng chưa thể chuyển hóa tinh thần ấy thành lợi thế cạnh tranh quốc gia.

Thử nhìn sang các quốc gia trong khu vực, đơn cử như Hàn Quốc. Sau hơn hai thập kỷ tập trung phát triển, doanh thu từ công nghiệp văn hóa đã đóng góp cho nền kinh tế xứ củ sâm khoảng 120 tỷ USD/năm, chiếm 2,6% thị phần toàn cầu. Còn Việt Nam dù có một bề dày văn hóa vững chắc, một nền giải trí sôi động, nhưng vẫn thiếu nền tảng hạ tầng, cơ chế tài chính và chính sách bảo hộ bản quyền để tạo ra giá trị gia tăng bền vững.

Sau 40 năm đổi mới, kinh tế thay đổi nhanh chóng, nhưng hệ giá trị (hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa, hệ giá trị gia đình và chuẩn mực con người Việt Nam), tức bộ khung tinh thần định hướng cho sự phát triển, vẫn chưa được định hình thống nhất. Chúng ta nói nhiều đến chuẩn mực con người Việt Nam thời kỳ mới, nhưng chuẩn mực ấy là gì, thể hiện ra sao trong hành vi công dân, trong văn hóa công vụ, trong ứng xử xã hội vẫn còn khá mơ hồ.

Chúng ta hay nhắc đến giáo dục toàn diện, nhưng vẫn đánh giá thành tích học sinh bằng điểm thi; nói đến nguồn nhân lực chất lượng cao, nhưng thị trường lao động vẫn còn độ vênh giữa đào tạo và nhu cầu doanh nghiệp; nói đến trọng dụng nhân tài, nhưng cơ chế sử dụng nhân tài lại nặng về hình thức, thiếu không gian sáng tạo, thiếu niềm tin.

Không thể nói đến văn hóa là động lực phát triển khi người làm văn hóa chưa thể sống tử tế bằng nghề. Công nghiệp văn hóa cần được xem như một ngành kinh tế mũi nhọn, chứ không phải đi kèm cùng với du lịch hay truyền thông. Đó là cách để biến sáng tạo thành nguồn thu, và để giá trị văn hóa được nhân lên bằng giá trị kinh tế.

Không thể phủ nhận sự đa dạng và cởi mở của đời sống văn hóa đương đại, nhưng kèm theo đó là những biểu hiện xuống cấp giá trị: Sự hỗn loạn của mạng xã hội; văn hóa “drama” chiếm sóng; xu hướng tôn sùng vật chất; lối sống nhanh, nhạt, nông; các thiết chế văn hóa công cộng như nhà văn hóa, trung tâm học tập cộng đồng ở nhiều địa phương vẫn hoạt động cầm chừng, thiếu sinh khí; thiếu các dự án truyền thông văn hóa thực sự khơi gợi tinh thần công dân và trách nhiệm xã hội.

Một buổi biểu diễn nghệ thuật ở Hà Nội hay TP. Hồ Chí Minh có thể bán vé hàng triệu đồng, nhưng ở miền núi, một nhà văn hóa xã chưa có loa, chưa có sân khấu. Thực tế đó cho thấy cơ hội tiếp cận văn hóa, giáo dục nghệ thuật, công nghệ sáng tạo vẫn nghiêng về các đô thị. Trong khi đó, nông thôn và miền núi cũng là nơi lưu giữ cốt lõi văn hóa dân tộc nhưng chưa được hỗ trợ để hóa thân thành giá trị mới.

Nếu không có chính sách bảo tồn, văn hóa dân gian sẽ tiếp tục già hóa, trong khi thế hệ trẻ nông thôn bị cuốn vào không gian mạng nhưng lại thiếu gốc văn hóa riêng.

Đã đến lúc, chúng ta cần hành động mạnh mẽ hơn nữa để biến văn hóa thành sức mạnh và động lực phát triển.

THS. TRẦN XUÂN TIẾN