Chuyện về vị bác sĩ 'khắc tinh' của bệnh sốt rét

Sốt rét là bệnh truyền nhiễm do ký sinh trùng Plasmodium gây ra, lây truyền qua muỗi Anopheles. Việt Nam từng là quốc gia có tỷ lệ sốt rét cao, đặc biệt ở vùng rừng núi, khu vực biên giới và những nơi có khí hậu ẩm ướt, thuận lợi cho muỗi sinh sản.

Nhưng đến hết năm 2023, nước ta có 46 tỉnh, thành được công nhận đã loại trừ bệnh sốt rét. Việt Nam quyết tâm loại trừ bệnh sốt rét ở 17 tỉnh, thành còn lại, để đến năm 2030 cả nước không còn sốt rét.

Thành tựu trong việc đẩy lùi căn bệnh này được xây dựng dựa trên di sản nghiên cứu GS Đặng Văn Ngữ - bác sĩ y khoa nổi tiếng của nền y học hiện đại Việt Nam, Viện trưởng đầu tiên của Viện Sốt rét, Ký sinh trùng và Côn trùng Việt Nam.

Từ "đội sổ" đến con đường học vấn rạng rỡ

GS Đặng Văn Ngữ (1910 - 1967) sinh trưởng trong một gia đình khá giả ở kinh thành Huế. Thuở nhỏ, cậu bé Đặng Văn Ngữ từng là học sinh kém thường xuyên "đội sổ", nhiều lần thi trượt, đến nỗi cha ông phẫn uất toan quyên sinh. Lúc này, Đặng Văn Ngữ mới chuyên tâm học hành và từ đó tiến bộ rõ rệt từng ngày. Thành tích học tập của Đặng Văn Ngữ trở thành niềm tự hào của cha mẹ và cả gia tộc.

Kính hiển vi là "vật bất ly thân" của GS Đặng Văn Ngữ.

Sau đó, anh được được gửi ra Hà Nội học trường Trung học bảo hộ. Năm 20 tuổi, Đặng Văn Ngữ đã thi đỗ cả hai bằng Tú tài bản xứ và Tú tài Tây, được học bổng vào thẳng Đại học Y Dược Đông Dương. Ở giảng đường đại học, Đặng Văn Ngữ say mê nghiên cứu, đắm mình trong các phòng thí nghiệm.

Năm 1937, Đặng Văn Ngữ tốt nghiệp bác sĩ Y khoa rồi về Huế cưới vợ - cô Tôn Nữ Thị Cung, con gái Thượng thư Bộ Hình kiêm Tổng đốc Nghệ An Tôn Thất Đàn, vốn nổi tiếng công dung ngôn hạnh. Thay vì ở lại Huế mở bệnh viện tư, Đặng Văn Ngữ vẫn quyết định đưa vợ ra Hà Nội, ở lại trường làm phụ tá với mức trợ cấp ít ỏi.

Nỗ lực của bác sĩ Đặng Văn Ngữ đã được bù đắp xứng đáng. Ông trở thành giảng viên người Việt đầu tiên, kiêm trưởng phòng thí nghiệm ký sinh trùng của Đại học Y Dược. Với 19 công trình khoa học được công bố, ông được xem là “nhà ký sinh trùng học hàng đầu châu Á”.

Sau đó, thầy giáo trẻ Đặng Văn Ngữ tiếp tục tu nghiệp tại Nhật Bản - đất nước có nhiều thành tựu về ký sinh trùng học thời bấy giờ. Ông nghiên cứu các loại nấm, truy nguyên nguồn gốc bệnh lao, bệnh đường ruột… Trong thời gian đó, quân đội Mỹ đã sử dụng penicillin để chữa bệnh cho quân nhân, nhưng quy trình điều chế được giữ bí mật tuyệt đối. Đặng Văn Ngữ đã nghiên cứu, tìm được giống penicillin ở Nhật và được Nhật ứng dụng vào thực tế.

Cách mạng tháng Tám thành công, Việt Nam giành được độc lập nhưng tình hình trong nước vẫn rất rối ren. Nghe theo tiếng gọi của Tổ quốc, giáo sư Đặng Văn Ngữ quyết tâm trở về quê hương, mang theo vật bất ly thân là những ống nghiệm chứa mầm penicillin.

Trong kháng chiến chống Pháp, thuốc men, đặc biệt là kháng sinh chống nhiễm khuẩn khan hiếm. Song chỉ bằng những vật dụng thô sơ như ống tre, ống nứa, ông chế tạo được liều penicillin đầu tiên. Từ đây, các chế phẩm penicillin được sản xuất và chuyển ra tiền tuyến, kịp thời cứu chữa các thương binh Việt Nam.

Sách Đặng Văn Ngữ - Tận hiến cả cuộc đời. Ảnh: NXB Kim Đồng.

Trọn đời tận hiến

Năm 1957, GS Đặng Văn Ngữ trở thành người sáng lập và là Viện trưởng đầu tiên của Viện Sốt rét, Ký sinh trùng và Côn trùng Việt Nam. Ông cùng đồng nghiệp đã nghiên cứu kết hợp nhiều biện pháp phòng chống bệnh sốt rét và cuối cùng đã khống chế được căn bệnh hoành hành miền Bắc.

Nhưng tại chiến trường miền Nam, bệnh sốt rét vẫn hành hạ chiến sĩ ta không kém gì bom đạn Mỹ. GS Đặng Văn Ngữ lãnh đạo một đoàn cán bộ của Viện vượt Trường Sơn vào miền Tây Thừa Thiên, lập trạm nghiên cứu tìm vaccine chống sốt rét ngay tại chỗ. Công việc vừa bắt đầu thì một trận bom B52 rải thảm của Mỹ làm cả trạm hy sinh, ngày 1/4/1967. GS Đặng Văn Ngữ ra đi khi mới 57 tuổi.

Con trai GS Đặng Văn Ngữ là đạo diễn Đặng Nhật Minh, nổi tiếng với những phim Đừng đốt, Cô gái trên sông, Thương nhớ đồng quê, Bao giờ cho đến tháng Mười,... Kể về cha mình, Đặng Nhật Minh từng nói: "Cha tôi là một nhà khoa học nên đam mê lớn nhất của ông là nghiên cứu khoa học. Niềm đam mê này lớn hơn cả gia đình, vợ con". GS Đặng Văn Ngữ đã hy sinh nhiều phần cuộc đời cá nhân để hiến dâng cho lý tưởng của mình: ấy là lấy khoa học để phục vụ sự sống.

Hướng đến lứa tuổi thiếu nhi, cuốn sách Đặng Văn Ngữ - Tận hiến cả cuộc đời khắc họa chân dung một nhà khoa học tiêu biểu của Việt Nam trong thế kỉ 20 dưới hình thức tranh truyện với ngôn từ ngắn gọn, súc tích, dễ hiểu của nhà báo Nguyễn Như Mai và minh họa sống động của họa sĩ Nguyễn Hoàng Tấn.

Cuốn sách Đặng Văn Ngữ - Tận hiến cả cuộc đời nằm trong bộ sách Danh nhân khoa học Việt Nam của Nhà xuất bản Kim Đồng, giới thiệu những gương mặt tiêu biểu trong giới khoa học Việt Nam thế kỉ 20 như: Đặng Văn Ngữ, Trần Đại Nghĩa, Tạ Quang Bửu,... Dự kiến trong năm 2025, ra mắt các ẩn phẩm tiếp theo về các nhà khoa học: Nguyễn Văn Huyên, Lê Văn Thiêm, Phạm Ngọc Thạch, Tôn Thất Tùng, Nguyễn Công Tiễu, Hoàng Xuân Hãn….

Phong Khang