Cơ sở của việc sửa đổi, bổ sung hình phạt tử hình trong Bộ luật Hình sự năm 2015 sửa đổi, bổ sung năm 2025

Bộ luật Hình sự số 86/2025/QH15 đã giảm tổng số tội danh có hình phạt tử hình từ 18 xuống còn 10 tội danh. Đồ họa: Lê Hữu

Tuy nhiên, cùng với tiến trình xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN và yêu cầu bảo đảm, tôn trọng quyền con người, quyền công dân, chính sách hình sự của Việt Nam ngày càng có sự điều chỉnh theo hướng nhân đạo, tiến bộ và phù hợp với xu thế quốc tế.

Ngày 25/6/2025, tại Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV đã thông qua Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật Hình sự số 86/2025/QH15, có hiệu lực pháp luật kể từ ngày 1/7/2025. Một trong những điểm sửa đổi của Bộ luật Hình sự hiện hành đó là quy định bỏ hình phạt tử hình đối với 8 tội danh. Điều này giảm tổng số tội danh có hình phạt tử hình từ 18 (theo Bộ luật Hình sự năm 2015) xuống còn 10 tội danh. Cụ thể, bỏ hình phạt tử hình đối với các tội: “Hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân”; “Phá hoại cơ sở vật chất - kỹ thuật của nước Cộng hòa XHCN Việt Nam”; “Sản xuất, buôn bán hàng giả là thuốc chữa bệnh, phòng bệnh”; “Vận chuyển trái phép chất ma túy”; “Phá hoại hòa bình, gây chiến tranh xâm lược”; “Gián điệp”; “Tham ô tài sản”; “Nhận hối lộ”.

Bên cạnh đó, Luật cũng sửa đổi, bổ sung trường hợp không thi hành án tử hình đối với người mắc bệnh ung thư giai đoạn cuối nhằm đảm bảo tốt hơn tính nhân đạo trong chính sách hình sự của Nhà nước ta. Những sửa đổi, bổ sung trên xuất phát từ cơ sở chính trị, pháp lý sau:

(1) Nghị quyết số 27/NQ-TW ngày 9/11/2022 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong giai đoạn mới, trong đó, Đảng đề ra nhiệm vụ “Hoàn thiện chính sách pháp luật liên quan đến tư pháp, bảo đảm tôn trọng và bảo vệ quyền con người, quyền công dân”.

(2) Chỉ đạo của Bộ Chính trị về Đề án “Rà soát, đánh giá những bất cập trong Bộ luật Hình sự, Bộ luật Tố tụng hình sự và Luật Thi hành án hình sự liên quan đến áp dụng hình phạt tử hình và thi hành án tử hình; nghiên cứu giảm bớt tội danh bị áp dụng hình phạt tử hình; tăng cường áp dụng biện pháp chuyển đổi từ hình phạt tử hình sang hình phạt tù” (Thông báo tại Công văn số 13936-CV/VPTW ngày 25/3/2025 của Văn phòng Ban Chấp hành Trung ương Đảng), trong đó, chỉ đạo sửa đổi, bổ sung một số nội dung của Bộ luật Hình sự theo hướng tiếp tục thu hẹp hình phạt tử hình.

Đặc biệt, sau nhiều năm thi hành, Bộ luật Hình sự năm 2015 đã bộc lộ nhiều vướng mắc, bất cập sau: Các quy định về hình phạt tử hình còn nhiều bất cập như phạm vi áp dụng hình phạt tử hình còn rộng, chưa thực sự phù hợp với tinh thần của Nghị quyết số 49-NQ/TW về hạn chế áp dụng hình phạt tử hình; chưa phù hợp với thực tiễn đấu tranh với một số loại tội phạm; bên cạnh đó, còn có các bất cập khác về trường hợp không thi hành án tử hình, về thời hiệu thi hành án tử hình cũng gây khó khăn nhất định trong áp dụng pháp luật.

Thêm vào đó, để đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế trong lĩnh vực tư pháp hình sự, trên thế giới hiện có 104 quốc gia đã xóa bỏ hình phạt tử hình; 28 quốc gia còn quy định, nhưng trên thực tế không còn áp dụng; 8 quốc gia đã xóa bỏ hình phạt tử hình trên thực tế, nhưng sẽ áp dụng trong một vài trường hợp bất khả kháng (như tội phạm chiến tranh). Hiện nay, còn 55 quốc gia vẫn duy trì hình phạt tử hình và thi hành án tử hình, trong đó có Việt Nam.

Với tình hình chính trị, kinh tế - xã hội hiện nay chưa phải là thời điểm mà Việt Nam xóa bỏ hình phạt tử hình, tuy nhiên, cũng cần phải hạn chế áp dụng và thi hành hình phạt tử hình (giảm số tội danh có quy định hình phạt tử hình, hạn chế bớt việc áp dụng hình phạt tử hình, bổ sung chế định tù chung thân không xét giảm án...), điều này vừa phù hợp với xu hướng tất yếu và yêu cầu chung của thế giới, vừa phù hợp với điều kiện kinh tế và tình hình xã hội ở Việt Nam.

Việt Nam là thành viên của nhiều điều ước quốc tế về quyền con người như Tuyên ngôn nhân quyền năm 1948; Công ước quốc tế về các quyền dân sự, chính trị năm 1966 và Công ước về quyền trẻ em... Trong bối cảnh hội nhập, khi tội phạm không chỉ giới hạn trong phạm vi một quốc gia mà đã mang tính quốc tế, xuyên quốc gia, việc hợp tác quốc tế trong đấu tranh phòng, chống tội phạm là yêu cầu tất yếu.

Thực tiễn cho thấy, một số tội quy định hình phạt tử hình nhưng thực tế chưa bao giờ áp dụng, ví dụ: Tội hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân; tội phá hoại cơ sở vật chất – kỹ thuật của nước Cộng hòa XHCN Việt Nam; tội sản xuất, buôn bán hàng giả là thuốc chữa bệnh, thuốc phòng bệnh...; một số tội phạm mà đa số các nước trên thế giới không quy định hình phạt tử hình hoặc đang có xu hướng bỏ hình phạt tử hình; đối với những tội này, để hạn chế áp dụng hình phạt tử hình thì cần bổ sung hình phạt tù chung thân không xét giảm án vẫn bảo đảm cách ly vĩnh viễn người phạm tội ra khỏi đời sống xã hội, vẫn đáp ứng được yêu cầu phòng ngừa, đấu tranh chống tội phạm.

Như vậy, việc sửa đổi hình phạt tử hình trong Bộ luật Hình sự năm 2015 là một bước đi quan trọng, thể hiện rõ định hướng nhân đạo, tiến bộ và nhất quán của Đảng và Nhà nước ta trong quá trình cải cách tư pháp, hoàn thiện pháp luật hình sự, bảo đảm tôn trọng và bảo vệ quyền con người, quyền công dân. Có thể khẳng định, việc tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện chính sách hình sự nói chung và hình phạt tử hình nói riêng là yêu cầu khách quan, lâu dài, nhằm xây dựng một hệ thống pháp luật hình sự ngày càng toàn diện, công bằng và phù hợp với sự phát triển của đất nước trong giai đoạn mới.

Thượng úy Nguyễn Văn Tài (Viện Kiểm sát quân sự khu vực 2 BĐBP)