Đề nghị siết chặt quản lý khai thác đất hiếm để tránh ô nhiễm phóng xạ

Ngày 1/12, tiếp tục chương trình Kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XV đã tiến hành thảo luận tại hội trường về về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Địa chất và khoáng sản, theo Cổng TTĐT Quốc hội.

Phát biểu tại phiên họp, đại biểu Trịnh Thị Tú Anh, Đoàn ĐBQH tỉnh Lâm Đồng, nhìn nhận đất hiếm là nền tảng của bán dẫn, xe điện, quốc phòng, thiết bị y tế và nhiều ngành mũi nhọn. Vì vậy, việc xác định đất hiếm là tài nguyên đặc biệt quan trọng cần được quản lý thống nhất ở cấp quốc gia là định hướng hoàn toàn phù hợp với yêu cầu phát triển dài hạn của đất nước.

Cùng với đó, đại biểu cho rằng luật cần khẳng định nguyên tắc quản lý tài nguyên đất hiếm trên nền tảng khoa học và kiểm soát rủi ro nghiêm ngặt, trong đó yêu cầu về môi trường phải được đặt ở mức cao nhất.

"Đất hiếm không chỉ là khoáng sản chiến lược mà còn là nhóm tài nguyên có hệ số rủi ro môi trường rất lớn. Toàn bộ chuỗi tuyển - tách đều phát sinh chất thải chứa phóng xạ tự nhiên, thorium, uranium ở nồng độ thấp, ngoài ra còn có hỗn hợp kim loại nặng và dung dịch axit ở mức khó xử lý nếu không có công nghệ tiên tiến", bà Tú Anh nêu rõ.

Mặt khác, đại biểu cũng chỉ ra rằng kinh nghiệm quốc tế đã cho thấy những quốc gia từng phát triển đất hiếm ồ ạt nhưng thiếu kiểm soát đã phải đối mặt với những vùng ô nhiễm phóng xạ tồn lưu, chi phí xử lý và phục hồi môi trường lớn gấp nhiều lần giá trị kinh tế thu được. "Đây là bài học đắt giá mà Việt Nam không thể lặp lại", nữ đại biểu nhấn mạnh.

Đại biểu Trịnh Thị Tú Anh, Đoàn ĐBQH tỉnh Lâm Đồng. (Ảnh: Cổng TTĐT Quốc hội).

Do đó, đại biểu cho rằng cần phải đặt ra các ngưỡng an toàn kỹ thuật bắt buộc, bao gồm: công nghệ tuyển - tách khép kín, mô hình hóa phát tán phóng xạ, hệ thống quan trắc liên tục, phương án xử lý bùn thải đạt chuẩn IAEA, và yêu cầu về phục hồi môi trường sau khai thác ngay từ giai đoạn cấp phép.

Bên cạnh đó, chỉ những doanh nghiệp có năng lực công nghệ, năng lực tài chính và hệ thống quản trị môi trường đạt chuẩn quốc tế mới được phép tham gia.

Đặc biệt, cần nhấn mạnh vai trò giám sát độc lập của cơ quan an toàn bức xạ và hạt nhân quốc gia trong toàn bộ chuỗi hoạt động tuyển – tách – chế biến đất hiếm. Việc giám sát này phải xuyên suốt từ thẩm định công nghệ, đánh giá rủi ro, kiểm tra hiện trường cho đến theo dõi xử lý chất thải và phục hồi môi trường.

Đại biểu Trịnh Thị Tú Anh cũng cho rằng với một tài nguyên chiến lược đặc biệt như đất hiếm, yêu cầu bảo đảm quốc phòng và an ninh quốc gia cần được đặt ở mức cao hơn so với các loại khoáng sản thông thường.

Vì vậy, trước khi trình hồ sơ cấp giấy phép thăm dò, khai thác đất hiếm tại các khu vực nhạy cảm hoặc gắn với nhiệm vụ quốc phòng, an ninh, bắt buộc phải có ý kiến thẩm định bằng văn bản của Bộ Quốc phòng và Bộ Công an. Đây được xem là biện pháp cần thiết nhằm bảo đảm quản lý thống nhất đối với loại tài nguyên chiến lược này, đồng thời phòng ngừa các rủi ro liên quan đến chủ quyền, an ninh và lợi ích quốc gia.

Bảo vệ đất hiếm, tránh nguy cơ xuất khẩu thô

Tán thành ý kiến của đại biểu Trịnh Thị Tú Anh, đại biểu Trịnh Xuân An, Đoàn ĐBQH tỉnh Đồng Nai, nhận định trong bối cảnh hiện nay quản lý đất hiếm cũng như làm chủ công nghệ đất hiếm sẽ giúp khẳng định vị thế tự lực, tự cường của Việt Nam, tuy nhiên cần cân nhắc làm rõ yếu tố về quốc phòng, an ninh.

Theo đó, đại biểu đề nghị dành một số mỏ hoặc khu dự trữ đất hiếm phục vụ riêng cho quốc phòng, an ninh; bổ sung quy định kiểm soát công nghệ và dữ liệu liên quan đến đất hiếm; đồng thời cho phép cấm khai thác hoặc chỉ khai thác phục vụ công nghiệp quốc phòng ở một số khu vực.

Đại biểu cũng kiến nghị bố trí một điều riêng trong luật để quy định rõ vai trò của Bộ Quốc phòng và Bộ Công an trong thẩm định chương trình, thẩm định khai thác mỏ và quyết định các chương trình quốc gia về đất hiếm, tương tự kinh nghiệm của Mỹ, Trung Quốc và Nhật Bản.

Các đại biểu tham gia phiên thảo luận. (Ảnh: Cổng TTĐT Quốc hội).

Nhận định đất hiếm là tài nguyên quan trọng trong bối cảnh thế giới đang khan hiếm, đại biểu Phạm Văn Hòa, Đoàn ĐBQH tỉnh Đồng Tháp, đề nghị cần có phương án sử dụng, khai thác và đặc biệt là bảo vệ đất hiểm. Ông cảnh báo nếu quản lý lỏng lẻo, có thể xảy ra tình trạng khai thác bừa bãi hoặc người dân tự khai thác, bán lén. Vì vậy, cơ quan soạn thảo và cơ quan quản lý môi trường cần quy định rõ chế độ và chính sách bảo vệ nguồn tài nguyên này.

Liên quan đến xuất khẩu đất hiếm, đại biểu Nguyễn Tâm Hùng, Đoàn ĐBQH TP HCM, đề nghị Ban soạn thảo xem xét, bổ sung rõ cơ chế kiểm soát xuất khẩu và tỷ lệ chế biến sâu tối thiểu trong nước, nhằm bảo đảm đất hiếm thực sự là tài nguyên chiến lược phục vụ phát triển công nghiệp quốc gia, tránh nguy cơ xuất khẩu thô và lệ thuộc công nghệ nước ngoài trong chuỗi giá trị về đất hiếm.

Đối với quy định về quy hoạch dự trữ, thăm dò, khai thác đất hiếm, đại biểu cho rằng đây là tài nguyên chiến lược đặc biệt nhưng dự thảo luật chưa quy định cơ chế bảo đảm an toàn môi trường và xử lý chất thải phóng xạ, hóa học vốn là rủi ro lớn nhất trong chế biến đất hiếm. Đại biểu kiến nghị bổ sung đánh giá rủi ro môi trường độc lập bởi bên thứ ba, quy định ký quỹ phục hồi môi trường ở mức cao hơn các mỏ khoáng sản thông thường và yêu cầu công bố định kỳ dữ liệu môi trường tại các cơ sở chế biến.

Trình Chính phủ ban hành chiến lược quốc gia về đất hiếm vào đầu năm 2026

Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Trần Đức Thắng giải trình tại phiên họp. (Ảnh: Cổng TTĐT Quốc hội).

Tiếp thu ý kiến của các đại biểu, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Trần Đức Thắng, cho biết Việt Nam là nước có trữ lượng đất hiếm thuộc hàng thứ hai, thứ ba trên thế giới và phân bố ở 21 tỉnh, thành phố.

Theo chỉ đạo của Chính phủ, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã cơ bản khoanh định các khu vực mỏ có đất hiếm và tổ chức quản lý chặt chẽ, đồng thời chủ trì cùng các bộ, ngành xây dựng chiến lược quốc gia về đất hiếm trình Chính phủ và cấp có thẩm quyền ban hành vào đầu năm 2026 với lộ trình đưa vào khai thác, chế biến sâu để mang lại lợi ích cho đất nước.

Bộ trưởng nhấn mạnh việc tách quản lý đất hiếm thành một chương riêng, cùng với các quy định, chế tài là cơ sở để sau này Chính phủ ban hành các văn bản dưới luật. Ông cũng bày tỏ tin tưởng đất hiếm sẽ trở thành tài nguyên quan trọng, được khai thác theo chuỗi giá trị khép kín, hạn chế tối đa xuất khẩu thô và đóng góp lớn cho phát triển quốc gia trong thời gian tới.

Anh My