Đề xuất khuyến khích phát triển điện hạt nhân nhỏ tại Việt Nam

Việt Nam đang bước vào giai đoạn chuyển đổi năng lượng sâu rộng, trong khi yêu cầu về an ninh năng lượng, giảm phát thải và duy trì tăng trưởng ở mức cao ngày càng trở nên cấp thiết.

Những thách thức này đòi hỏi phải có những lựa chọn chiến lược dài hạn, trong đó điện hạt nhân mô đun nhỏ (SMR) là một hướng đi đáng cân nhắc và phù hợp với điều kiện Việt Nam, đại biểu Trịnh Thị Tú Anh – Đoàn ĐBQH tỉnh Lâm Đồng, nhận định tại phiên thảo luận tại hội trường thuộc Kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XV chiều 8/12.

Tờ trình số 1144 và Hồ sơ dự án Nghị quyết của Quốc hội về các cơ chế, chính sách phát triển năng lượng quốc gia, giai đoạn 2026 – 2030, Bộ Công thương đã đề xuất bổ sung quy định về việc doanh nghiệp khu vực nhà nước và tư nhân tham gia nghiên cứu, đầu tư phát triển điện hạt nhân mô đun nhỏ.

Bà Tú Anh dẫn kinh nghiệm quốc tế cho biết, điện hạt nhân mô đun nhỏ không còn là câu chuyện thí điểm trên thế giới khi nhiều quốc gia đã thương mại hóa hoặc đang đi rất nhanh như Mỹ, Canada, Pháp và Anh. Một số quốc gia châu Á có điều kiện tương đồng với Việt Nam cũng đang lựa chọn SMR cho các khu vực hạ tầng yếu, hải đảo, vùng sâu, vùng xa.

Điểm chung là không đặt gánh nặng đầu tư lên duy nhất Nhà nước, mà huy động các tập đoàn năng lượng, công nghiệp chế tạo, công nghệ môi trường cùng tham gia.

Từ thực tế đó, bà Tú Anh nhận định, quy định khuyến khích doanh nghiệp khu vực nhà nước và tư nhân tham gia nghiên cứu, đầu tư phát triển điện hạt nhân mô đun nhỏ như trong dự thảo đã mở ra một cơ chế linh hoạt hơn rất nhiều so với cách tiếp cận truyền thống.

Nguyên nhân là bởi điện hạt nhân trước đây gần như chỉ do Nhà nước đảm nhận, quy mô dự án lớn, thời gian đầu tư dài và yêu cầu kỹ thuật rất cao. Với SMR, cách tiếp cận mới cho phép huy động sáng tạo kỹ thuật, tăng khả năng nội địa hóa và chủ động công nghệ.

Cùng với đó, nếu chỉ dựa vào ngân sách nhà nước thì không thể tạo được hệ sinh thái công nghiệp hạt nhân hiện đại. Việc huy động doanh nghiệp nhà nước cùng doanh nghiệp tư nhân sẽ giúp đa dạng hóa nguồn lực, chia sẻ rủi ro và thúc đẩy đổi mới sáng tạo.

Đại biểu Trịnh Thị Tú Anh – Đoàn ĐBQH tỉnh Lâm Đồng phát biểu chiều 8/12. Ảnh: quochoi.vn

Bên cạnh đó, nhiều nước đã chứng minh mô hình công – tư mang lại hiệu quả cao. Doanh nghiệp tư nhân có động lực đầu tư, tiếp cận công nghệ nhanh, còn doanh nghiệp nhà nước giữ vai trò dẫn dắt, bảo đảm an ninh – an toàn và định hướng chiến lược. Sự kết hợp này giúp rút ngắn thời gian nghiên cứu, thử nghiệm và triển khai dự án.

Ngoài ra, việc khuyến khích doanh nghiệp nghiên cứu và đầu tư SMR cũng đồng nghĩa mở ra cơ hội hình thành ngành công nghiệp chế tạo mô đun trong nước, tạo việc làm chất lượng cao và nâng vị thế khoa học – công nghệ của Việt Nam trong chuỗi giá trị hạt nhân toàn cầu.

Khuyến khích chứ không mở cửa hoàn toàn

Dù vậy, bà cũng lưu ý rằng, việc phát triển SMR phải đi kèm với điều kiện: an toàn – trách nhiệm – minh bạch. Điện hạt nhân luôn đòi hỏi những tiêu chuẩn cao nhất về an toàn, an ninh và quản lý rủi ro. Việc khuyến khích doanh nghiệp tham gia không có nghĩa là “mở cửa hoàn toàn”.

Bà kiến nghị, trước hết cần xây dựng khung pháp lý riêng cho SMR, bao gồm cấp phép thiết kế, thẩm định công nghệ, giám sát vận hành và kiểm soát chất thải phóng xạ.

Bà cũng đề xuất cần yêu cầu năng lực tài chính, năng lực công nghệ, và trách nhiệm môi trường rõ ràng đối với mọi doanh nghiệp tham gia, bảo đảm Nhà nước giữ vai trò kiểm soát cuối cùng.

Việc triển khai cũng cần thận trọng, có lộ trình, bắt đầu từ dự án nghiên cứu – thử nghiệm – trình diễn, đánh giá kỹ tác động xã hội và môi trường, lấy ý kiến cộng đồng một cách minh bạch.

“Khuyến khích không phải là buông lỏng, mà là tạo hành lang để những chủ thể có năng lực thực sự phát triển công nghệ mới, trong khi Nhà nước giữ vai trò điều tiết và giám sát tối cao”, bà nhấn mạnh.

Chia sẻ cùng quan điểm với bà Tú Anh, đại biểu Nguyễn Thị Lan – Đoàn ĐBQH thành phố Hà Nội nhận định, việc lựa chọn công nghệ điện hạt nhân mô-đun nhỏ trong giai đoạn hiện nay là phù hợp. Tuy nhiên, mục tiêu trước mắt chủ yếu là phục vụ nghiên cứu, đào tạo nhân lực và từng bước làm chủ công nghệ chứ chưa thể kỳ vọng ngay vào hiệu quả kinh tế ngắn hạn.

Do đó, giai đoạn đầu cần có vai trò dẫn dắt của Nhà nước bởi rất khó thu hút khu vực tư nhân khi suất đầu tư lớn, thời gian thu hồi vốn dài và rủi ro cao.

Khi Việt Nam tích lũy đủ kinh nghiệm, kiểm soát tốt an toàn, hoàn thiện khung pháp lý và làm chủ công nghệ cốt lõi thì mới từng bước mở rộng quy mô để thu hút tư nhân. Lộ trình đi từ mô đun nhỏ đến mô đun lớn là phù hợp với thông lệ quốc tế và điều kiện thực tiễn của Việt Nam.

Đại biểu Phạm Văn Hòa – Đoàn ĐBQH tỉnh Đồng Tháp cũng lưu ý, điện hạt nhân mô đun nhỏ là lĩnh vực tiềm ẩn nguy cơ cao về an toàn tính mạng và tài sản người dân nếu xảy ra sự cố. Do đó, ông đề nghị bước đầu chỉ nên cho phép thực hiện thí điểm.

Ngoài ra, ông Hòa cũng cho rằng quy định khuyến khích doanh nghiệp Nhà nước và tư nhân tham gia nghiên cứu đầu tư như hiện tại còn quá chung chung, cơ quan soạn thảo cần làm rõ hơn nội dung này.

Kiều Mai