Di dời trụ sở, cơ sở sản xuất khỏi nội đô: Nhìn nhận đúng nhu cầu phát triển

Từ thực trạng đến yêu cầu cấp bách

Trong nhiều năm qua, khu vực nội đô Hà Nội liên tục chịu sức ép lớn do sự đan xen của hàng chục cơ sở sản xuất, trụ sở cơ quan với các khu dân cư hiện hữu. Mật độ dân số cao, hạ tầng cũ, không gian đô thị hạn chế khiến nhiều khu vực không đáp ứng nhu cầu phát triển. Các chủ trương di dời đã xuất hiện trong nhiều đồ án quy hoạch, từ quy hoạch chung đến các quy hoạch chuyên ngành nhưng tiến độ thực hiện chậm vì vướng mắc.

Thực trạng này cho thấy không gian nội đô đã chạm ngưỡng chịu tải. Nhiều cơ sở công nghiệp nằm sát khu dân cư, vừa gây áp lực giao thông vừa tiềm ẩn nguy cơ ô nhiễm; một số trụ sở cơ quan chiếm các vị trí đắc địa nhưng không còn phù hợp chức năng sử dụng đất theo quy hoạch chung. Áp lực quá tải đô thị ở Hà Nội thể hiện rõ rệt trên nhiều phương diện. Nguyên nhân sâu xa là do quy hoạch phát triển chưa thực sự hiệu quả trong việc giãn dân khỏi khu vực nội đô và kiểm soát việc xây dựng. Thay vào đó, việc cấp phép xây dựng các chung cư cao tầng trong nội thành, như ở Linh Đàm, Lê Văn Lương, hay khu vực Thanh Xuân, đã và đang gây sức ép lớn lên hệ thống hạ tầng đã cũ kỹ và thiếu đồng bộ. Biểu hiện rõ ràng nhất là tình trạng ùn tắc giao thông kéo dài triền miên. Mỗi năm, dân số Hà Nội tăng thêm khoảng 200.000 người, trong khi quỹ đất và kết cấu hạ tầng giao thông chỉ tăng với tốc độ rất chậm (quỹ đất giao thông tăng chưa đến 1%/năm). Điều này dẫn đến cảnh người dân chật vật hàng giờ trên đường, đặc biệt vào giờ cao điểm hoặc khi thời tiết xấu.

Khu nhà xưởng sản xuất trên địa bàn phường Khương Đình, Hà Nội. Ảnh: Phạm Hùng

Không chỉ giao thông, sự quá tải còn lan sang các lĩnh vực thiết yếu khác, như hạ tầng xã hội thì thiếu trường lớp, quá tải bệnh viện, và thiếu không gian công cộng, cây xanh. Rồi hệ thống thoát nước không đáp ứng nổi khi mưa lớn gây ngập úng, và vấn đề thiếu bãi đỗ xe trầm trọng khiến nhiều không gian công cộng, thậm chí gầm cầu, bị tận dụng sai mục đích, tiềm ẩn nguy cơ mất an toàn. Đáng chú ý là ô nhiễm không khí, ô nhiễm chất thải rắn và nước thải ngày càng nghiêm trọng do mật độ dân cư và hoạt động sinh hoạt, sản xuất tập trung quá cao... Những vấn đề này cho thấy nhu cầu tái cấu trúc không gian là hết sức cấp thiết.

Trước bối cảnh đó, tại kỳ họp gần đây, HĐND TP Hà Nội đã ban hành Nghị quyết phê duyệt danh mục di dời 42 cơ sở công nghiệp và 15 trụ sở cơ quan không phù hợp quy hoạch. Đây là căn cứ để triển khai lộ trình cụ thể. Việc ban hành Nghị quyết cũng thể hiện rõ cam kết của TP trong thực hiện các mục tiêu phát triển đô thị bền vững, hạn chế tình trạng sử dụng đất thiếu hiệu quả, đồng thời chuẩn bị cho tiến trình đề nghị điều chỉnh Quy hoạch Thủ đô và Quy hoạch chung trong giai đoạn tới.

Theo đó, các cơ sở sản xuất và trụ sở không còn phù hợp chức năng sử dụng đất sẽ được di dời để mở ra quỹ đất phục vụ nhu cầu cấp thiết của khu vực trung tâm. KTS Phạm Thanh Tùng - Chánh Văn phòng Hội Kiến trúc sư Việt Nam cho rằng việc di dời là yêu cầu bắt buộc để Hà Nội thực hiện mục tiêu phát triển bền vững, giảm áp lực lên hạ tầng kỹ thuật, hạ tầng xã hội và môi trường. KTS Phạm Thanh Tùng đánh giá, chủ trương này đã có từ khoảng 10 năm trước nhưng triển khai chậm vì nhiều vướng mắc khách quan và chủ quan. Trong bối cảnh hiện nay, với yêu cầu phát triển mới của Thủ đô và sự chỉ đạo quyết liệt của lãnh đạo Thành ủy, nhiệm vụ di dời cần được thực hiện thực chất, tránh lặp lại tình trạng chậm trễ như giai đoạn trước.

Các chuyên gia nhấn mạnh rằng, 2 yêu cầu cốt lõi cần được giải quyết ngay từ đầu. Thứ nhất, cần đánh giá chính xác thực trạng giá trị đất đai và tài sản trên đất. Nhiều tài sản vốn thuộc Nhà nước nhưng đã được cổ phần hóa, dẫn tới sự chuyển dịch quyền sở hữu phức tạp, đòi hỏi phải phân định rõ ràng để bảo đảm tính minh bạch và tránh tranh chấp về sau. Việc phân định này không chỉ nhằm xác định trách nhiệm tài chính mà còn là cơ sở để TP đưa ra các phương án hỗ trợ phù hợp cho từng đơn vị.

Thứ hai, việc sử dụng đất sau di dời phải dựa trên nhu cầu thực tế chứ không theo một khuôn mẫu cố định. Sự khác biệt giữa từng khu vực về dân số, điều kiện hạ tầng, nhu cầu dịch vụ đòi hỏi TP phải có phương án sử dụng đất linh hoạt. Việc tận dụng quỹ đất sau di dời để xây dựng trường học, công viên, không gian cộng đồng hay bổ sung hồ điều hòa cần dựa trên đánh giá thực trạng và mục tiêu phát triển bền vững, thay vì áp dụng một mô hình cứng nhắc.

Ngoài ra, việc di dời các trường đại học trong nội đô cũng cần được nhìn nhận thận trọng. Một số trường có quy mô đào tạo lớn, gây áp lực lên giao thông và hạ tầng nên cần đưa ra ngoài, tuy nhiên, nhiều trường là một phần của ký ức đô thị, có giá trị về lịch sử, văn hóa và có thể đóng góp cho hệ sinh thái tri thức của Thủ đô nếu được giữ lại. Theo các chuyên gia, với những cơ sở này, việc sử dụng lại cần được tính toán theo hướng phát huy giá trị văn hóa – giáo dục, thay vì dành cho mục đích thương mại.

Để bảo đảm minh bạch, cần thiết lập cơ chế giám sát rõ ràng trong toàn bộ quá trình di dời, từ khâu xác định đối tượng di dời, phân định quyền sở hữu, đánh giá giá trị tài sản đến xây dựng các phương án hỗ trợ. Mọi tiêu chí, quy mô và trách nhiệm cần được công khai để tạo sự đồng thuận và tránh phát sinh vướng mắc khi triển khai.

Xác định nhu cầu sử dụng đất sau di dời

Ở góc độ quy hoạch, TS.KTS Đào Ngọc Nghiêm - Phó Chủ tịch Hội Quy hoạch phát triển đô thị Việt Nam cho rằng khâu quan trọng nhất là rà soát toàn bộ quỹ đất để xác định nhu cầu ưu tiên. Hà Nội đangthiếu quỹ đất dành cho giáo dục: tiêu chuẩn 12 - 15m²/học sinh từng phải xin giảm vì quỹ đất hạn chế. Tỷ lệ cây xanh tối thiểu của đô thị loại I là 7m²/người nhưng Hà Nội hiện chỉ đạt 4,5 - 5m²/người. Đây là những chỉ dấu rõ ràng cho thấy việc bổ sung không gian xanh và hạ tầng xã hội là yêu cầu không thể trì hoãn.

Ngoài ra, hệ thống dịch vụ thương mại theo chuẩn quy hoạch hiện đại cần được bố trí trong bán kính 500m với đơn vị ở từ 4.000 đến 20.000 dân. Nhiều khu vực nội đô hiện nay không đáp ứng được yêu cầu này, dẫn tới tình trạng thiếu tiện ích, người dân phải di chuyển xa để sử dụng dịch vụ cơ bản. Vì vậy, quỹ đất sau di dời là cơ hội quan trọng để bổ sung không gian dịch vụ, không gian cộng đồng và thiết chế văn hóa, xã hội theo đúng chuẩn.

Ông Đào Ngọc Nghiêm nhấn mạnh rằng, việc sử dụng đất sau di dời không thể được xem xét riêng lẻ mà phải đặt trong bối cảnh TP đang đề nghị điều chỉnh Quy hoạch Thủ đô đến năm 2030, tầm nhìn 2050 và Điều chỉnh Quy hoạch Thủ đô đến năm 2045. Việc phân tích nhu cầu theo từng khu vực như nội đô, khu phát triển, khu mở rộng và vùng xung quanh đô thị trung tâm là yêu cầu bắt buộc, nhằm bảo đảm rằng các quyết định sử dụng đất đều có sự liên kết trong tổng thể quy hoạch đô thị.

Di dời không chỉ là chuyển cơ sở vật chất từ nơi này sang nơi khác mà là quá trình tái cấu trúc không gian và điều chỉnh chức năng đô thị. TP cần tránh những quyết định manh mún hoặc xử lý theo từng trường hợp riêng lẻ, vì điều này có thể dẫn tới sự chắp vá trong không gian đô thị, làm giảm hiệu quả phát triển lâu dài. Quá trình di dời cần được đặt trong tổng thể phát triển đô thị, bởi mọi thay đổi về chức năng đất đai đều tác động trực tiếp đến hạ tầng và đời sống khu vực xung quanh. Việc tính toán đồng bộ ngay từ giai đoạn chuẩn bị sẽ giúp hạn chế những xáo trộn không cần thiết và bảo đảm hiệu quả sử dụng quỹ đất sau di dời.

Có thể thấy, việc di dời 42 cơ sở sản xuất và 15 trụ sở cơ quan không chỉ là bài toán hạ tầng, mà là nhiệm vụ quản trị đô thị tổng hợp. Hà Nội đang đứng trước cơ hội tái cấu trúc lại không gian trung tâm, nhưng để đạt hiệu quả, quá trình di dời phải được triển khai quyết liệt, minh bạch và dựa trên lợi ích cộng đồng. Đây là cơ sở để nâng cao chất lượng sống và tạo dựng hình ảnh một Thủ đô văn minh, hiện đại, phát triển bền vững.

Lại Tấn