Định hướng đào tạo và nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn trong bối cảnh mới

Chuyển dịch về triết lý đào tạo và cơ cấu ngành học

Nhìn lại ba thập niên phát triển, khoa học xã hội và nhân văn tại Việt Nam đã trải qua những thay đổi căn bản. Nếu như giai đoạn 1956 – 1995 tập trung vào mô hình đào tạo mang màu sắc hàn lâm truyền thống, chịu ảnh hưởng mạnh từ “học phái Tổng hợp Hà Nội”, thì từ cuối thập niên 1980 và đặc biệt sau khi Đại học Quốc gia Hà Nội thành lập năm 1993, triết lý giáo dục đã chuyển dần sang hướng khai phóng, nhấn mạnh vai trò trung tâm của người học.

Trường Đại học KHXH&NV Hà Nội, cái nôi đào tạo nhiều nhà nghiên cứu, nhà khoa học xã hội và nhân văn

PGS.TS Đặng Hồng Sơn, Phó Hiệu trưởng nhà trường cho biết, từ năm 1994, Trường ĐHKHXH&NV chỉ có 8 khoa và 10 ngành đào tạo; đến năm 2009 con số này đã tăng lên 15 khoa và 20 ngành. Bước sang năm 2025, nhà trường duy trì 15 khoa nhưng mở rộng lên khoảng 30 ngành đào tạo đại học, đồng thời tinh gọn các chương trình sau đại học với 32 ngành thạc sĩ và 22 ngành tiến sĩ được thiết kế theo hướng tích hợp và chuyên sâu hơn.

Những thay đổi này phản ánh xu thế chuyển từ mô hình “một khoa – một ngành” sang “khoa đa ngành”, cho phép sinh viên được tiếp cận kiến thức rộng, liên ngành và có khả năng thích ứng trong môi trường lao động đang biến đổi nhanh chóng. Triết lý giáo dục khai phóng – cốt lõi của các trường đại học hiện đại – trở thành nền tảng để trang bị cho sinh viên năng lực suy luận, tư duy phản biện, kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn xã hội, thay vì chỉ tập trung vào khả năng ghi nhớ và tái hiện kiến thức.

Cùng với chuyển dịch về triết lý, các vấn đề về chương trình, đội ngũ và phương pháp giảng dạy cũng được đặt lại. GS.TS Hoàng Anh Tuấn, Hiệu trưởng Trường Đại học KHXH&NV nhấn mạnh, nhà trường đã ý thức rõ vai trò của mình trong đào tạo nguồn nhân lực, nghiên cứu khoa học, cung cấp luận cứ cho hoạch định chính sách và phục vụ cộng đồng. Những kỳ vọng này đòi hỏi trường phải không ngừng cập nhật phương pháp đào tạo, chuẩn hóa chương trình theo chuẩn quốc tế, đồng thời xây dựng môi trường học thuật tự do và sáng tạo để thu hút người học.

Yêu cầu mới của nghiên cứu khoa học và nhiệm vụ thích ứng

Song song với đào tạo, nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn đang đứng trước thách thức lớn khi môi trường phát triển của đất nước thay đổi. Nhu cầu nghiên cứu gắn với thực tiễn, cung cấp luận cứ khoa học cho chính sách, giải quyết các vấn đề xã hội, văn hóa, kinh tế và chuyển đổi số ngày càng cấp thiết.

Theo đánh giá của các học giả tại diễn đàn, KHXH&NV phải chủ động mở rộng không gian nghiên cứu, kết nối mạnh hơn với chuẩn quốc tế, đồng thời khai thác thế mạnh nội sinh của Việt Nam – đặc biệt trong lĩnh vực lịch sử, văn hóa, ngôn ngữ, xã hội học và phát triển cộng đồng.

Một vấn đề được nhấn mạnh là năng lực ứng dụng công nghệ mới trong nghiên cứu. Chuyển đổi số, trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn đang định hình lại phương pháp thu thập và phân tích thông tin, mở ra cơ hội để các nhà nghiên cứu tiếp cận nguồn dữ liệu phong phú hơn và nâng cao khả năng dự báo.

Tuy nhiên, cùng với cơ hội là những yêu cầu mới về kỹ năng, phương pháp, năng lực phân tích dữ liệu và khả năng vận dụng công nghệ – những năng lực không phải đội ngũ nào cũng đã sẵn sàng. Diễn đàn đặt ra bài toán phải đẩy mạnh đào tạo kỹ năng nghiên cứu mới cho giảng viên, tăng cường hợp tác quốc tế, xây dựng phòng thí nghiệm xã hội số và từng bước hiện đại hóa cơ sở hạ tầng phục vụ nghiên cứu.

Trong khi đó, cơ chế đầu tư cho KHXH&NV vẫn là vấn đề được quan tâm. Một số nghiên cứu cho thấy nguồn lực dành cho lĩnh vực này chưa tương xứng với vai trò của nó trong việc cung cấp luận cứ cho hoạch định chính sách, quản trị xã hội và phát triển con người. Hạ tầng dữ liệu còn phân tán, hợp tác quốc tế chưa đủ mạnh và số lượng công trình tham chiếu quốc tế còn hạn chế. Đây là những điểm nghẽn cần được khắc phục nếu muốn KHXH&NV thực sự trở thành lực lượng dẫn đường tư tưởng và tri thức cho tiến trình phát triển quốc gia.

Các học giả, các chuyên gia đã bàn về định hướng đào tạo và nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn trong bối cảnh mới

Tuy vậy, triển vọng vẫn rất rõ ràng. Khi Việt Nam xác định giáo dục – đào tạo, khoa học – công nghệ và đổi mới sáng tạo là ba trụ cột chiến lược, lĩnh vực KHXH&NV có cơ hội lớn để tham gia sâu hơn vào các chương trình chiến lược, từ xây dựng chính sách công, phát triển văn hóa đến chuyển đổi số trong cộng đồng.

Vai trò tư vấn phản biện xã hội, dự báo xu hướng và cung cấp luận cứ cho phát triển bền vững sẽ ngày càng được chú trọng. Bản thân các nhà khoa học cũng cần chuyển dịch từ nghiên cứu mô tả sang nghiên cứu phân tích, dự báo và gợi mở giải pháp – những yêu cầu cốt lõi trong bối cảnh mới.

Điểm chung mà các chuyên gia đều nhấn mạnh là khoa học xã hội và nhân văn muốn phát triển bền vững phải gắn chặt giữa đào tạo và nghiên cứu, đồng thời đặt phục vụ xã hội làm thước đo giá trị. Chỉ khi chương trình đào tạo được xây dựng dựa trên thực tiễn nghiên cứu, còn nghiên cứu được thúc đẩy bởi những vấn đề của đời sống xã hội, thì trường đại học mới có thể giữ vai trò dẫn dắt.

Trong bối cảnh chuyển đổi số, con người tiếp tục là trung tâm của mọi tiến trình phát triển, và KHXH&NV chính là lĩnh vực giúp lý giải bản chất xã hội của các vấn đề, từ văn hóa, lối sống đến hành vi của cộng đồng. Sự phát triển của KHXH&NV, theo đó, không chỉ là nhiệm vụ của trường đại học mà còn là nhu cầu của quốc gia trong hành trình xây dựng xã hội thịnh vượng, nhân văn và sáng tạo.

Trong bối cảnh đất nước bước vào giai đoạn phát triển mới với yêu cầu ngày càng cao về chất lượng nguồn nhân lực, tư duy phản biện, năng lực phân tích chính sách và khả năng thích ứng nhanh với chuyển đổi số, lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn đang đứng trước thời điểm bản lề đòi hỏi phải đổi mới mạnh mẽ cả trong đào tạo lẫn nghiên cứu.

Những trao đổi tại diễn đàn cho thấy, các cơ sở đào tạo đang tìm kiếm hướng đi mới để nâng cao chất lượng, mở rộng không gian học thuật và tăng cường năng lực đóng góp cho xã hội.

HOÀNG HƯƠNG