Đòn bẩy đặc sản mở đường thoát nghèo bền vững

Đằng sau mỗi quả hồng không hạt, quả quýt hay hạt gạo Khẩu Nua Lếch là hành trình gian nan nhưng đầy ý nghĩa của người dân Thái Nguyên trong việc gìn giữ, phát triển nguồn gen quý và đưa nông sản bản địa vươn xa.

Tấm vé thông hành cho nông sản bản địa

Một trong những bước ngoặt chiến lược, tạo nền móng vững chắc cho sự phát triển của nền nông nghiệp đặc sản địa phương chính là việc 9 giống cây trồng bản địa vừa được Cục Trồng trọt và Bảo vệ Thực vật (Bộ NN&MT) công nhận lưu hành đặc cách. Danh sách này bao gồm những cái tên quen thuộc và mang đậm dấu ấn văn hóa của địa phương như: Nếp Khẩu Nua Lếch, Khẩu Nua Pái, Nếp Tài, Khẩu Nua Lương, Cam Sành, Quýt, Hồng Không Hạt, Đào Toáng và Nghệ Vàng.

Việc được công nhận lưu hành đặc cách không chỉ là một văn bản pháp lý đơn thuần, đó còn là "tấm vé thông hành" để các giống cây đặc sản bước ra thị trường với sự đảm bảo về chất lượng và nguồn gốc. Việc này tạo cơ sở khoa học và pháp lý cho việc bảo tồn, phát triển lâu dài. Khi đã có mô tả giống, quy trình canh tác chuẩn, bà con nông dân có thể yên tâm mở rộng sản xuất, đồng thời các doanh nghiệp, HTX cũng mạnh dạn đầu tư liên kết tiêu thụ.

Hồng không hạt có giá trị kinh tế cao, giúp người dân nâng cao thu nhập, giảm nghèo bền vững.

Trong số những cây đặc sản được công nhận lần này, Hồng không hạt là một trong những biểu tượng nổi bật nhất của Thái Nguyên. Đây là cây trồng lâu đời, phân bố rải rác nhưng tập trung nhiều ở các xã như Đồng Phúc, Quảng Bạch, Chợ Rã.

Với tổng diện tích đạt hơn 800ha vào năm 2024, Hồng không hạt không chỉ là một loại quả, mà còn là một thương hiệu đã được bảo chứng. Ngay từ năm 2010, Hồng Không Hạt đã nhận được văn bằng bảo hộ chỉ dẫn địa lý, và đến năm 2013 được vinh danh trong top 100 thương hiệu, nhãn hiệu nổi tiếng do Tạp chí Sở hữu Trí tuệ và Sáng tạo - Hội Sở hữu Trí tuệ Việt Nam bình chọn. Nhờ việc áp dụng các quy trình canh tác chuẩn và có đầu ra ổn định, nhiều hộ nông dân trồng Hồng không hạt đã đạt thu nhập hàng trăm triệu đồng mỗi năm.

Sự phát triển của loại cây này gắn liền với vai trò của các HTX, điển hình là HTX Tân Phong tại xã Quảng Bạch. HTX này đang duy trì 17 cây đầu dòng, đóng vai trò là "ngân hàng" gen quý, cung cấp mắt ghép để nhân giống cây, phục vụ việc mở rộng diện tích Hồng không hạt tại địa phương. Điều thuận lợi là có sự liên kết chặt chẽ trong sản xuất và kinh doanh. Trong đó, HTX và một số hộ dân có thể tự ghép hoặc cung cấp mắt ghép cho các cơ sở để nhân giống. Các thành viên được sử dụng các giống cây trồng chất lượng, đảm bảo và được tập huấn, hướng dẫn kỹ thuật nên việc canh tác thuận lợi hơn rất nhiều.

Sự can thiệp của khoa học và sự liên kết thông qua HTX đã giúp người dân không chỉ còn trồng trọt theo kinh nghiệm. Quy trình chuẩn hóa từ giống đến kỹ thuật canh tác đã tạo ra sản phẩm chất lượng đồng đều, đáp ứng các tiêu chuẩn khắt khe của thị trường, từ đó đảm bảo đầu ra ổn định và giá trị kinh tế cao hơn.

Quýt - "cây làm giàu" của người dân

Nếu Hồng Không Hạt là biểu tượng của sự kiên định, thì cây quýt lại là minh chứng sống động cho khả năng làm giàu của người dân Thái Nguyên. Năm 2012, quýt Thái Nguyên cũng được cấp chứng nhận chỉ dẫn địa lý và đạt danh hiệu “Thương hiệu vàng nông nghiệp Việt Nam” vào năm 2015. Từ một loại cây giúp người dân thoát nghèo, quýt đã trở thành "cây làm giàu" cho nhiều hộ gia đình. Điều này đã thúc đẩy bà con nông dân mở rộng diện tích, đưa tổng diện tích cây quýt lên hơn 1.800ha vào năm 2024.

Tuy nhiên, trong quá khứ, việc thiếu nguồn giống rõ ràng đã gây ra không ít rủi ro cho người nông dân. Ông Lưu Đình Tuyên, một nông dân ở xã Bạch Thông, bày tỏ nỗi trăn trở: "Nông dân chúng tôi luôn mong muốn có giống cây rõ nguồn gốc, đảm bảo, tránh việc trồng vài năm khi ra quả mới phát hiện cây không phải giống bản địa, lại phải chặt bỏ gây lãng phí”.

Quýt Thái Nguyên phát triển mạnh mẽ, giúp người dân nâng cao đời sống.

Do đó, việc công nhận lưu hành đặc cách giống quýt có ý nghĩa to lớn, giúp người dân yên tâm đầu tư, mở rộng sản xuất mà không phải lo lắng về chất lượng giống.

Và trong bối cảnh nông nghiệp hiện đại đòi hỏi sự đổi mới không ngừng, HTX Đại Hà đã tạo nên một dấu ấn mạnh mẽ khi tiên phong trong việc phát triển giống quýt bản địa.

Với mong muốn nâng cao giá trị sản phẩm và cải thiện thu nhập cho bà con thành viên, HTX đã mạnh dạn đầu tư vào công nghệ, phục tráng giống quýt đặc trưng, có năng suất vượt trội. Giống quýt này không chỉ cho quả to, mọng nước, ít hạt, mà còn có khả năng chống chịu sâu bệnh tốt hơn, giúp giảm chi phí sản xuất và đảm bảo chất lượng.

Đây là bước đi chiến lược, giúp HTX kiểm soát được nguồn gốc và chất lượng sản phẩm ngay từ đầu. Khi sản phẩm đạt chuẩn, có tem truy xuất nguồn gốc, giá trị bán ra sẽ cao hơn rất nhiều. Điều này mang lại nguồn thu nhập ổn định và bền vững cho các hộ nông dân, giúp họ yên tâm gắn bó với cây trồng. Nhờ có sự liên kết chặt chẽ với các doanh nghiệp bao tiêu, giống quýt mới của HTX Đại Hà đã có đầu ra ổn định, tránh được tình trạng "được mùa mất giá," tạo động lực mạnh mẽ để người dân mở rộng diện tích canh tác, từng bước thoát nghèo và vươn lên làm giàu trên chính mảnh đất quê hương mình.

Đa dạng hóa và chuẩn hóa sản xuất

Không chỉ dừng lại ở hồng và quýt, việc công nhận lưu hành đặc cách còn mở ra một tương lai đầy tiềm năng cho các giống cây khác như các loại lúa nếp đặc sản Khẩu Nua Lếch, Nếp Tài, Khẩu Nua Pái, Khẩu Nua Lương, cùng với nghệ và các loại cây ăn quả khác. Các giống cây trồng này đều mang đậm dấu ấn bản địa, có giá trị kinh tế và văn hóa cao. Giờ đây, với quy trình canh tác an toàn đã được xây dựng, những sản phẩm này có thể được phục tráng, nhân giống, và sản xuất theo quy mô hàng hóa.

Đây là xu hướng tất yếu trong bối cảnh người tiêu dùng ngày càng quan tâm đến nông sản an toàn và có khả năng truy xuất nguồn gốc. Việc sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP và hữu cơ sẽ giúp các sản phẩm này dễ dàng đạt được chứng nhận OCOP (Chương trình Mỗi xã Một sản phẩm), tiến xa hơn ra thị trường trong nước và quốc tế.

Sự liên kết giữa người nông dân và HTX trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Ông Triệu Tiến Long, một nông dân ở xã Nam Cường, chia sẻ: "Trước kia chúng tôi chỉ trồng theo kinh nghiệm, nên sản lượng thấp. Nay giống đã được công nhận, lại có quy trình chuẩn, bà con được tập huấn, hướng dẫn kỹ thuật nên tiếp tục mở rộng diện tích."

Thực tế, khi giống đã được công nhận và quy trình canh tác chuẩn đã có, việc còn lại là tổ chức sản xuất theo chuỗi, hình thành vùng hàng hóa lớn và có doanh nghiệp, HTX đứng ra liên kết. Khi đó, nông dân sẽ không còn phải lo lắng về cảnh "được mùa mất giá", mà sẽ có hợp đồng tiêu thụ ổn định, giá trị kinh tế được nâng cao một cách bền vững.

Bên cạnh đó, vai trò của các HTX trong chuỗi giá trị này là vô cùng quan trọng. HTX không chỉ là nơi tập hợp các hộ nông dân mà còn là cầu nối giữa người sản xuất và thị trường. Các HTX cung cấp giống cây chất lượng, tổ chức các lớp tập huấn kỹ thuật, giám sát quy trình sản xuất, và tìm kiếm đầu ra ổn định cho nông sản.

Việc cấp phép lưu hành các giống cây, cùng với sự phát triển của mô hình HTX, không chỉ là câu chuyện khoa học - kỹ thuật, mà còn là bước đi chiến lược để khẳng định vị thế nông sản đặc sản trên thị trường. Đây là nền tảng vững chắc để các sản phẩm OCOP của địa phương ngày càng chất lượng, tiến xa hơn ra thị trường.

Có thể thấy, sự thành công của nông nghiệp Thái Nguyên là nhờ sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại: giữ gìn nguồn gen bản địa quý giá, áp dụng khoa học công nghệ vào sản xuất, và quan trọng nhất là phát huy sức mạnh tập thể của các HTX để tạo ra một chuỗi giá trị bền vững. Đây không chỉ là con đường giảm nghèo hiệu quả mà còn là lộ trình xây dựng một nền nông nghiệp thịnh vượng, mang lại cuộc sống ấm no và bền vững cho người dân địa phương.

Trí Chiến