Đột phá giao thông thủ đô: Ưu tiên 1,4 triệu tỷ đồng cho đường sắt đô thị

Phối cảnh một đoạn tuyến đường sắt đô thị số 5.

Ước tính, ùn tắc khiến Thủ đô thiệt hại 1,2–1,5 tỷ USD mỗi năm, tương đương 3–5% GRDP. Nếu không có bước đột phá, Hà Nội có thể rơi vào tình trạng “tắc nghẽn cơ học” trong thập niên tới – hạ tầng không còn khả năng vận hành hiệu quả ngay cả khi mở rộng cục bộ.

Trước thách thức đó, việc ưu tiên gần 1,4 triệu tỷ đồng (53 tỷ USD) cho hạ tầng giao thông, trong đó đường sắt đô thị là trụ cột, là quyết định mang tính chiến lược và sống còn. Đây không chỉ là đầu tư hạ tầng mà là tái cấu trúc mô hình phát triển đô thị, chuyển từ “đô thị mở rộng theo đường bộ” sang “đô thị phát triển theo hành lang đường sắt”.

Đường sắt đô thị – Xương sống của hệ thống giao thông hiện đại

Không loại hình vận tải nào có thể thay thế được vai trò của metro về năng lực vận chuyển, độ tin cậy và hiệu quả không gian. Mỗi tuyến metro có thể chuyên chở 40.000–60.000 hành khách/giờ/hướng – gấp hàng chục lần so với xe buýt hay ô tô cá nhân. Nếu Hà Nội triển khai đồng bộ 14 tuyến metro dài hơn 400 km, hệ thống này có thể đáp ứng 45% nhu cầu đi lại nội đô, đạt ngưỡng an toàn để giảm tải đường bộ.

Suất đầu tư trung bình của metro vào khoảng 150–200 triệu USD/km ngầm, 80–120 triệu USD/km nổi, đòi hỏi nguồn vốn khổng lồ. Tuy nhiên, lợi ích dài hạn rất rõ ràng: đô thị có tỷ lệ người dân sử dụng giao thông công cộng đạt 40–50% sẽ tiết kiệm hàng tỷ USD/năm nhờ giảm ùn tắc, giảm nhiên liệu và tăng năng suất lao động. Nhiều nghiên cứu quốc tế cho thấy, đầu tư vào metro mang lại tỷ suất hoàn vốn xã hội (SROI) cao nhất trong các loại hình hạ tầng giao thông.

Tại Hà Nội, metro không chỉ là phương tiện vận chuyển, mà còn định hình lại không gian phát triển đô thị. Mỗi tuyến đường sắt, mỗi nhà ga là “hành lang phát triển” kéo theo các khu đô thị, trung tâm thương mại và dịch vụ hiện đại. Đây là nền tảng để Hà Nội hướng tới mô hình đô thị đa trung tâm như Tokyo, Seoul hay Paris.

Đường sắt đô thị Hà Nội góp phần xây dựng Thủ đô văn minh, hiện đại.

Mô hình TOD – Hướng đi tất yếu gắn với metro

Để đường sắt đô thị phát huy tối đa hiệu quả, phải gắn với mô hình phát triển đô thị định hướng giao thông công cộng (TOD – Transit Oriented Development). TOD tổ chức không gian đô thị xoay quanh các ga metro, hình thành “cụm đô thị nén” có mật độ cao, thuận tiện cho đi bộ và sử dụng năng lượng hiệu quả.

Thay vì tiếp tục giãn nở ra vùng ven, Hà Nội sẽ tái cấu trúc phát triển theo các hành lang metro. Quanh mỗi nhà ga, thành phố có thể quy hoạch các khu TOD từ 50–200ha, gồm khu ở, trung tâm dịch vụ, văn phòng và công viên. Cách làm này không chỉ phân bố lại dân cư, giảm áp lực lên khu lõi, mà còn tạo nguồn thu lớn từ quỹ đất hai bên tuyến.

Kinh nghiệm châu Á cho thấy hiệu quả vượt trội của TOD. Ở Hong Kong (Trung Quốc), Tập đoàn MTR tự trang trải tới 60% chi phí xây metro bằng lợi nhuận từ bất động sản TOD. Ở Tokyo, metro gắn liền với trung tâm thương mại và dịch vụ, giúp người dân di chuyển thuận tiện mà không cần ô tô. Ở Seoul, tỷ lệ đi lại bằng phương tiện công cộng đạt hơn 70% nhờ kết hợp metro với không gian TOD.

Những bài học này cho thấy Hà Nội có thể kết hợp đầu tư công với khai thác đất đai, thậm chí triển khai mô hình tài chính tích hợp metro – TOD theo hình thức PPP, giúp chia sẻ chi phí và rút ngắn tiến độ.

Giải pháp đồng bộ – Liên kết hạ tầng, công nghệ và chính sách

Đầu tư metro chỉ là một phần trong chiến lược tổng thể. Hà Nội cần đồng bộ các giải pháp về tổ chức giao thông, quản lý phương tiện, kết nối hạ tầng và công nghệ điều hành. Trong ngắn hạn, Vành đai 4 – Vùng Thủ đô và khởi động Vành đai 5 sẽ đóng vai trò then chốt trong việc phân luồng liên vùng, giảm áp lực nội đô. Các nút giao trọng điểm cần được tái thiết kế theo dữ liệu lưu lượng, kết hợp hệ thống tín hiệu thông minh (ITS) để tối ưu hóa vận hành.

Đường sắt đô thị Nhổn-ga Hà Nội

Về quản lý phương tiện, chỉ khi năng lực vận tải công cộng đủ lớn mới có thể hạn chế xe cá nhân hiệu quả. Từ sau năm 2030, Hà Nội dự kiến hạn chế xe máy ở khu vực trung tâm, kết hợp thu phí phương tiện vào nội đô (ERP) để điều tiết giao thông. Tuy nhiên, các biện pháp này cần triển khai từng bước, đi đôi với nâng cao chất lượng giao thông công cộng và tạo sự đồng thuận xã hội.

Một thành tố quan trọng là ứng dụng công nghệ dữ liệu lớn và trí tuệ nhân tạo (AI) trong quản lý giao thông. Việc xây dựng Trung tâm điều hành giao thông đô thị thông minh có thể tích hợp dữ liệu từ camera, cảm biến, GPS và bản đồ số để giám sát lưu lượng theo thời gian thực, dự báo và điều tiết hợp lý. Đây là nền tảng cho “giao thông thời gian thực”, xu hướng chủ đạo của các đô thị thông minh toàn cầu.

Không gian phát triển mới của Hà Nội

Khi các tuyến metro được hoàn thiện, Hà Nội sẽ bước vào giai đoạn phát triển đa trung tâm, gắn liền với các hành lang giao thông công cộng: Tây Hồ Tây-Cầu Giấy-Hà Đông, Đông Anh-Long Biên-Gia Lâm, Hòa Lạc-Xuân Mai. Cấu trúc này giúp mở rộng không gian phát triển mà không phá vỡ cân bằng hạ tầng hiện hữu, đồng thời tạo nền tảng cho kinh tế tri thức và dịch vụ đô thị.

Về lâu dài, hệ thống metro kết hợp TOD sẽ hình thành “Thành phố 15 phút”, nơi người dân có thể tiếp cận nơi làm việc, học tập, dịch vụ và vui chơi trong phạm vi ngắn – chủ yếu bằng metro, xe đạp hoặc đi bộ. Đây là mô hình đô thị bền vững, giúp Hà Nội nâng cao năng lực cạnh tranh và chất lượng sống.

LÊ HIẾU