Hát bội giữa vòng xoáy hiện đại - Bài 1: Tìm hướng đi sâu vào đời sống người dân
Trải qua hơn bảy thế kỷ thăng trầm, Hát bội vẫn không hề cũ. Đằng sau lớp phấn son rực rỡ là tinh thần sáng tạo bền bỉ của những nghệ nhân dành trọn đời cho sân khấu truyền thống. Giữa nhịp sống sôi động của thành phố trẻ hôm nay, Hát bội đang tìm lại hơi thở mới - nơi quá khứ hòa cùng hiện tại, di sản ngân vang trong đời sống hiện đại.
Điều đáng quý là ngày càng nhiều bạn trẻ đã chọn đồng hành cùng Hát bội, không chỉ học hát, học múa mà còn lan tỏa tình yêu với loại hình nghệ thuật cổ truyền qua các không gian sáng tạo, sân khấu học đường và mạng xã hội. Chính họ đang tiếp thêm sức sống cho di sản, để Hát bội tiếp tục tỏa sáng giữa lòng đô thị trẻ trung, năng động và nhân văn.
Người dân và du khách có thể xem Hát bội tại Đường sách TP Hồ Chí Minh vào dịp cuối tuần.
Bài 1: Tìm hướng đi sâu vào đời sống người dân
Từ những buổi diễn nơi đình làng, lăng miếu, nay hát bội đã bước ra phố, hòa vào dòng chảy đô thị. Mỗi vai diễn, mỗi vở tuồng không chỉ tái hiện lịch sử mà còn khơi dậy trong người xem niềm tự hào và tình yêu văn hóa dân tộc. Giữa tiếng nhạc hiện đại và ánh đèn rực rỡ, hát bội vẫn giữ được nét uy nghi, chuẩn mực, đậm chất Việt Nam.
Giữ hồn di sản giữa lòng phố
Ra đời từ thế kỷ XIII, Hát bội (hay Hát tuồng) từng là thú vui tao nhã của giới quý tộc chốn cung đình, rồi dần bước ra dân gian, trở thành món ăn tinh thần của người Việt qua nhiều thế hệ. Dưới thời vua Tự Đức (1848 – 1883), loại hình nghệ thuật này đạt đến giai đoạn rực rỡ nhất, không chỉ hiện diện trong cung đình mà còn hòa vào các sinh hoạt lễ hội làng xã khắp ba miền. Ở phương Nam, đặc biệt là Sài Gòn – TP Hồ Chí Minh, Hát bội được người dân tiếp nhận bằng sự cởi mở, phóng khoáng và trở thành một phần của đời sống tinh thần.
Theo tư liệu của NSND Đinh Bằng Phi, Hát bội không đơn thuần là hình thức sân khấu mà là kho tàng đạo lý, nơi khắc họa những chuẩn mực trung - hiếu - tiết - nghĩa trong tâm hồn người Việt. Những vở tuồng như Sơn Hậu, Tam nữ đồ vương, Ôn Đình chém Tá hay Ngũ hổ bình Tây từng khiến bao thế hệ say mê, để rồi âm thanh trống chầu và những điệu hát nhịp nhàng ấy trở thành ký ức văn hóa của cả dân tộc.
Tuy nhiên, bước vào thời kỳ hội nhập, sự bùng nổ của giải trí hiện đại khiến Hát bội đối mặt với nhiều thách thức. Sân khấu dần thu hẹp, khán giả giảm sút, lớp nghệ sĩ trẻ theo nghề ngày càng ít. Nhưng giữa khó khăn ấy, những người làm nghề vẫn kiên định giữ lửa.
Nghệ sĩ Hát bội thường trang điểm khá đậm nét để thể hiện tính cách của từng nhân vật.
NSƯT Hữu Danh, một trong những nghệ sĩ kỳ cựu của Nhà hát Nghệ thuật Hát bội TP Hồ Chí Minh cho biết, nhiều người nói Hát bội không còn đất sống là chưa đúng. Thực tế, khán giả vẫn còn đó, chỉ là họ cần được mời gọi bằng cách tiếp cận gần gũi hơn.
Hiện nay, người dân và du khách có thể xem Hát bội tại nhiều không gian quen thuộc của thành phố như: Nhà hát Nghệ thuật Hát bội TP Hồ Chí Minh, Thảo Cầm viên Sài Gòn, Lăng Đức Tả quân Lê Văn Duyệt, Đường sách TP Hồ Chí Minh hay các đình làng như: Đình Tân Thông Hội (Củ Chi), chợ Bình Tây vào dịp lễ, Tết. Những buổi diễn ấy, dù giản dị nhưng vẫn là nhịp thở của di sản, chứng minh rằng Hát bội chưa bao giờ biến mất mà đang sống cùng thời đại theo cách riêng.
Chị Lê Minh Phương, một khán giả trẻ chia sẻ sau buổi xem Hát bội tại Thảo Cầm Viên Sài Gòn: “Tôi từng nghĩ Hát bội là xa lạ và khó hiểu, nhưng khi được xem trực tiếp, tôi cảm nhận rõ sự tinh tế trong từng động tác, từng ánh mắt của nghệ sĩ. Nếu có thêm phần giải thích nội dung tích truyện trước mỗi vở diễn thì sẽ có nhiều bạn trẻ yêu thích loại hình này hơn".
Khi người trẻ tìm lại di sản
Một buổi sáng tháng 10, tại Đường sách TP Hồ Chí Minh rợp bóng cây, tiếng trống chầu, tiếng kèn nhịp vang lên, thu hút hàng trăm người dừng chân. Đó là chương trình “Hát bội với âm nhạc dân tộc”, do Nhà hát Nghệ thuật Hát bội TP Hồ Chí Minh phối hợp cùng Công ty TNHH Đường Sách TP Hồ Chí Minh tổ chức, với mục tiêu đưa nghệ thuật truyền thống đến gần hơn với công chúng, đặc biệt là thế hệ trẻ.
Tại đây, khán giả lần lượt được thưởng thức các trích đoạn kinh điển của Hát bội như: Ôn Đình chém Tá, Ngũ hổ Bình tây, trích đoạn ca ngợi lòng trung nghĩa hay Anh hùng Võ Thị Sáu... Khi tiếng hát, tiếng nhạc, tiếng trống hòa quyện, không ít khán giả trẻ ngỡ ngàng khi nhận ra Hát bội không hề xa lạ như họ từng nghĩ.
Nghệ sĩ Thạch Thúy Quyên xúc động nói: “Tôi mừng vì các bạn trẻ bắt đầu quan tâm nhiều hơn. Mỗi buổi diễn, khán giả, đặc biệt là sinh viên đến rất đông. Họ lắng nghe, chụp hình, chia sẻ trên mạng. Chính tình yêu và sự tò mò ấy đang làm sống lại Hát bội".
Em Phương Uyên, sinh viên Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn TP Hồ Chí Minh cho biết: “Ban đầu mình nghĩ Hát bội khó xem nhưng khi xem trực tiếp mới thấy cuốn hút. Cách diễn, trang phục và âm nhạc đều rất sinh động. Mình cảm nhận được cả tinh thần lịch sử trong đó".
Trích đoạn ca ngợi lòng trung nghĩa của Anh hùng Võ Thị Sáu, được biểu diễn tại Đường sách TP Hồ Chí Minh trong tháng 10.
Theo NSƯT Hữu Danh, để Hát bội thật sự chạm đến trái tim người xem, cần sự dung hòa giữa truyền thống và sáng tạo. Vì vậy, các đơn vị đã thử sử dụng phụ đề, ánh sáng, hiệu ứng sân khấu hiện đại, kể chuyện ngắn gọn hơn để khán giả dễ hiểu nhưng vẫn giữ nguyên tinh thần của tuồng cổ. Khi khán giả hiểu được cái hay của Hát bội, họ sẽ tự nhiên yêu nó và tìm đến nó.
Tương tự, ông Nguyễn Thanh Bình, Trưởng phòng Tổ chức biểu diễn của Nhà hát Nghệ thuật Hát bội TP Hồ Chí Minh cho biết: "Ban đầu, chúng tôi lo khán giả sẽ thờ ơ nhưng thực tế lại ngược lại. Sức lan tỏa ngày càng mạnh mẽ hơn, đặc biệt trong giới trẻ. Nhiều bạn tham dự không chỉ để xem mà còn muốn tìm hiểu về Hát bội, thể hiện sự trân trọng với nghệ thuật truyền thống.
Ngoài ra, trong thời đại số, nhà hát cũng nhanh nhạy nắm bắt xu hướng bằng việc vận dụng mạng xã hội, đặc biệt là Facebook để cập nhật lịch diễn, chia sẻ hình ảnh hậu trường, video các buổi biểu diễn. Chính những nội dung này giúp công chúng dễ dàng tiếp cận hơn, tạo ra một cộng đồng yêu Hát bội trực tuyến.
Không dừng lại ở đó, các nghệ sĩ Hát bội TP Hồ Chí Minh còn hợp tác với nhiều dự án sáng tạo do người trẻ khởi xướng. Tiêu biểu là dự án “Vẽ về Hát bội”, nơi các họa sĩ trẻ thể hiện lại nhân vật tuồng cổ qua góc nhìn mỹ thuật hiện đại. Những tác phẩm sau đó được triển lãm trực tiếp và lan tỏa trên không gian mạng, mở ra một cách tiếp cận mới, vừa tôn vinh di sản, vừa khơi dậy niềm tự hào trong thế hệ trẻ.
Không chỉ dừng ở bảo tồn, Hát bội còn đang được TP Hồ Chí Minh định hướng trở thành sản phẩm văn hóa - du lịch đặc trưng. Bà Bùi Thị Ngọc Hiếu, Phó Giám đốc Sở Du lịch TP Hồ Chí Minh cho biết, chiến lược phát triển du lịch thành phố đến năm 2030 xác định các chương trình biểu diễn nghệ thuật dân gian, trong đó có Hát bội, là một trong năm nhóm sản phẩm trọng tâm. Thành phố có đủ tiềm lực, nhân lực và không gian để biến các chương trình này thành điểm nhấn trong hành trình khám phá của du khách.
"Về lâu dài, muốn tạo nên sản phẩm hấp dẫn, Hát bội cần được trình diễn tại những không gian mở, gắn với trải nghiệm văn hóa địa phương như đường sách, phố đi bộ, chợ Bến Thành hay các tour đêm ven sông. Một chương trình nghệ thuật vừa mang chiều sâu văn hóa, vừa có tính trình diễn hiện đại sẽ trở thành “chìa khóa” níu chân du khách", bà Ngọc Hiếu cho biết thêm.
