Hồi sinh tri thức thảo dược qua mô hình 'làng dược liệu' vùng cao

Giữa xu thế phát triển kinh tế xanh và du lịch gắn với chăm sóc sức khỏe, mô hình "làng dược liệu" đang được nhiều địa phương ở Việt Nam hướng tới như một hướng đi bền vững. Đây là sự kết hợp hài hòa giữa bảo tồn tri thức y học cổ truyền, phát triển kinh tế cộng đồng và gìn giữ hệ sinh thái tự nhiên, mở ra một cách tiếp cận mới cho phát triển địa phương gắn với bản sắc văn hóa dân tộc.

Tiềm năng từ vùng đất và tri thức bản địa

Việt Nam là quốc gia có nguồn tài nguyên dược liệu phong phú, với hàng nghìn loài cây thuốc quý sinh trưởng tự nhiên ở vùng núi, rừng sâu, đặc biệt tại khu vực Tây Bắc, Việt Bắc, Tây Nguyên. Bên cạnh đó, tri thức y học dân gian của đồng bào các dân tộc thiểu số – như Dao, Thái, Mông, Tày – là kho tàng vô giá được truyền lại qua nhiều thế hệ. Họ biết cách nhận diện cây thuốc, kết hợp các vị thảo dược trong điều trị và chăm sóc sức khỏe hàng ngày.

Chính sự kết hợp giữa điều kiện tự nhiên thuận lợi và tri thức truyền thống đã tạo nên lợi thế đặc biệt để hình thành các "làng dược liệu" – nơi vừa trồng trọt, chế biến, bảo tồn cây thuốc, vừa đón du khách đến trải nghiệm văn hóa và khám phá y học cổ truyền.

Cấu trúc mô hình "làng dược liệu"

Một làng dược liệu hoàn chỉnh thường bao gồm các khu vực trồng cây thuốc, vườn sưu tầm và bảo tồn, khu chế biến thảo dược, không gian trải nghiệm và khu lưu trú cộng đồng. Người dân địa phương là chủ thể tham gia ở mọi công đoạn: từ chăm sóc cây thuốc, chế biến lá tắm, pha chế trà thảo mộc đến hướng dẫn du khách tham quan, tắm thuốc hay xông hơi.

Du khách đến đây không chỉ ngắm cảnh, nghỉ dưỡng mà còn có thể trực tiếp hái lá thuốc, học cách chế biến, nghe kể về công dụng của từng vị dược liệu. Một số nơi còn phát triển các dịch vụ trị liệu cổ truyền như massage thảo dược, xông hơi, tắm lá thuốc Dao đỏ… mang lại trải nghiệm vừa thư giãn vừa chữa lành.

Lợi ích đa chiều của mô hình "làng dược liệu"

Về kinh tế, mô hình này giúp người dân có thêm nguồn thu nhập ổn định nhờ kết hợp giữa nông nghiệp và du lịch. Việc trồng cây thuốc dưới tán rừng giúp tận dụng đất đai, tạo sinh kế xanh và góp phần giảm khai thác rừng tự nhiên. Các sản phẩm dược liệu như tinh dầu, trà thảo mộc, cao thuốc, lá tắm được đóng gói và thương mại hóa, trở thành sản phẩm đặc trưng của địa phương.

Về xã hội, mô hình "làng dược liệu" giúp bảo tồn và phát huy tri thức y học dân gian. Những bài thuốc, kinh nghiệm quý được ghi chép, hệ thống hóa và truyền dạy cho thế hệ trẻ, tránh nguy cơ mai một. Người dân bản địa, đặc biệt là phụ nữ, được tạo việc làm ngay tại quê hương, góp phần giữ chân lao động và phát triển du lịch cộng đồng.

Về môi trường, trồng dược liệu dưới tán rừng giúp duy trì độ che phủ, chống xói mòn và bảo tồn đa dạng sinh học. Việc khai thác hợp lý còn tạo động lực cho người dân tham gia bảo vệ rừng, chuyển đổi từ "khai thác" sang "nuôi dưỡng" tài nguyên thiên nhiên.

Về y học, du khách và người dân có cơ hội tiếp cận phương pháp chăm sóc sức khỏe tự nhiên, an toàn, mang tính phòng ngừa cao. Y học cổ truyền được kết nối với du lịch nghỉ dưỡng tạo nên xu hướng mới – du lịch chăm sóc sức khỏe toàn diện (wellness tourism).

Mô hình "làng dược liệu" giúp bảo tồn và phát huy tri thức y học dân gian.

Những thách thức đặt ra

Dù có nhiều tiềm năng, việc triển khai mô hình "làng dược liệu" vẫn còn gặp khó khăn. Nhiều vùng trồng quy mô nhỏ lẻ, chưa đạt chuẩn trồng dược liệu sạch (GACP-WHO). Việc chế biến, bảo quản và kiểm soát chất lượng còn hạn chế, khiến giá trị sản phẩm chưa cao.

Cơ sở hạ tầng du lịch ở nhiều bản làng còn thiếu, nguồn nhân lực am hiểu cả y học cổ truyền lẫn kỹ năng du lịch chưa nhiều. Ngoài ra, việc bảo tồn tri thức dân gian vẫn còn rời rạc, thiếu cơ chế chia sẻ lợi ích và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ cộng đồng.

Hướng phát triển bền vững

Để "làng dược liệu" thực sự trở thành mô hình kinh tế xanh, cần có sự phối hợp đồng bộ giữa chính quyền, người dân, nhà khoa học và doanh nghiệp. Trước hết, cần xây dựng vùng nguyên liệu đạt chuẩn, chọn giống cây thuốc phù hợp từng vùng sinh thái, đồng thời tổ chức tập huấn kỹ thuật trồng, chăm sóc và sơ chế dược liệu an toàn.

Bên cạnh đó, nên phát triển sản phẩm du lịch chuyên biệt gắn với y học cổ truyền – như "tour trải nghiệm dược liệu", "tour tắm lá thuốc", "ngày sống cùng người Dao" – kết hợp nghỉ dưỡng và ẩm thực bản địa có sử dụng thảo mộc. Việc xây dựng thương hiệu cho từng "làng dược liệu" cũng rất quan trọng, có thể gắn với chương trình OCOP hoặc phát triển nhãn hiệu tập thể để quảng bá rộng rãi.

Cần chú trọng đào tạo nguồn nhân lực trẻ, đặc biệt là người dân bản địa, để họ trở thành hướng dẫn viên, kỹ thuật viên trị liệu hoặc chuyên gia truyền dạy tri thức cây thuốc. Đồng thời, ứng dụng công nghệ số trong quảng bá, bán sản phẩm dược liệu, liên kết với các doanh nghiệp du lịch và y học cổ truyền để mở rộng thị trường.

Mô hình "làng dược liệu" không chỉ là hướng đi kinh tế mà còn là con đường bảo tồn tri thức y học dân gian và phát triển bền vững. Khi được quy hoạch và đầu tư đúng mức, mô hình này có thể trở thành điểm sáng của kinh tế xanh Việt Nam – nơi con người sống hài hòa với thiên nhiên, gìn giữ văn hóa dân tộc và lan tỏa giá trị chữa lành của y học cổ truyền.

Đó không chỉ là một mô hình phát triển kinh tế, mà còn là hành trình khơi dậy sức mạnh của bản sắc Việt trong từng tán rừng, từng nắm lá thuốc và trong niềm tự hào của những con người sống nhờ núi rừng – và gìn giữ núi rừng bằng chính tri thức của mình.

Hải Nguyên