Huyền bí mặt nạ gỗ

Mỗi mùa xuân, người Sán Chỉ ở Khâu Đấng thường tổ chức lễ hội cầu mùa, thu hút đông đảo nhân dân trong xã và du khách đến chung vui.

Sức mạnh trong từng nét khắc

Khâu Đấng là thôn có 100% đồng bào người Sán Chỉ sinh sống và chỉ cách trung tâm xã Bằng Thành đâu đó quãng 2km. Đi theo con đường bê tông uốn lượn trên triền núi để đến thôn Khâu Đấng, điều khiến chúng tôi ấn tượng nhất là bản sắc văn hóa của người dân tộc Sán Chỉ vẫn được gìn giữ gần như nguyên vẹn.

Trong những mái nhà sàn thấp thoáng giữa rừng núi, người dân mặc trang phục dân tộc khi lên nương; phụ nữ khéo léo dệt vải, thêu thùa; thanh niên vẫn giữ được điệu múa, điệu hát của cha ông…

Trong những văn hóa ấy, điều khiến chúng tôi đặc biệt ấn tượng là những chiếc mặt nạ làm bằng gỗ. Đồng bào Sán Chỉ ở xã Bằng Thành quan niệm, mặt nạ gỗ là vật gắn liền với đời sống tâm linh, tín ngưỡng, thể hiện sức mạnh huyền bí, có thể xua đuổi được tà ma ác xấu, đem lại sự bình yên cho mọi nhà.

Mặt nạ gỗ của người Sán Chỉ được làm từ gỗ của một số loại cây có đặc điểm là mềm, nhẹ và dễ tạo hình. Người dân thường chọn loại gỗ nhẹ để người sử dụng mặt nạ không bị nặng và mỏi khi đeo lên mặt trong thời gian dài.

Để làm được mặt nạ gỗ, cần phải chọn một khúc gỗ có độ dài tương đương khuôn mặt, sau đó khoét rỗng sâu vào bên trong đủ để úp vào mặt rồi mới đục mắt, mũi, miệng, dán lông mày, râu và tạo hình hàm răng. Người chế tác sử dụng kỹ thuật đục, đẽo, làm bóng gỗ tạo cho chiếc mặt nạ có khuôn mặt giống như những vị thánh, vị thần như trong sách cổ người Sán Chỉ đã ghi chép.

Ông Hoàng Văn Cầu, thôn Khâu Đấng, xã Bằng Thành trang trí lại chiếc mặt nạ gỗ của mình.

Trong cộng đồng người Sán Chỉ, mỗi một người đàn ông đại diện cho gia đình phải có một chiếc mặt nạ gỗ để tham gia các sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng của thôn, bản. Trong quá trình làm mặt nạ, người chế tác không chỉ tái hiện hình dáng mà còn gửi gắm vào mặt nạ linh hồn, những quan niệm về thần linh và mong ước của gia đình và cộng đồng.

Ông Hoàng Văn Cầu, một già làng uy tín của thôn Khâu Đấng, xã Bằng Thành cho biết: Ngày xưa, khi tôi 16 tuổi là đã được bố cho học làm mặt nạ gỗ. Gia đình nào không biết làm thì phải nhờ thầy cúng về làm và "làm phép" vào đó. Bố và ông tôi là thầy cúng của bản nên đã từng làm rất nhiều mặt nạ gỗ cho các gia đình.

Nét văn hóa tinh thần độc đáo

Những chiếc mặt nạ của người Sán Chỉ có tạo hình khá hung dữ thể hiện cho sức mạnh của người đàn ông trong gia đình, cộng đồng. Mặt nạ gỗ được xem như là một vật phẩm liên quan đến thần linh, được sử dụng trong các lễ hội có liên quan đến thần linh, thần hoàng làng của người Sán Chỉ.

Vào mùa xuân, mặt nạ gỗ còn là đạo cụ để nhảy múa trong các nghi lễ tín ngưỡng, đặc biệt là điệu múa Tắc Xình trong lễ hội cầu mùa. Khi đeo mặt nạ, những người đàn ông Sán Chỉ dùng một chiếc khăn tràm phủ kín phía sau đầu và buộc cố định vào chiếc mặt nạ để không bị rơi trong quá trình nhảy múa.

Trong điệu múa cầu mùa, những người đàn ông Sán Chỉ đeo mặt nạ, hai tay cầm hai que gỗ đan chéo nhau vừa nhún nhẩy theo nhịp chiêng, trống vừa gõ hai thanh gỗ hướng về khắp mọi phía.

Người Sán Chỉ quan niệm, họ đeo mặt nạ khi múa là để đi gặp thần linh dâng lễ vật, thỉnh cầu những điều tốt đẹp cho thôn bản, cầu mùa màng bội thu, ấm no hạnh phúc. Mặt nạ không chỉ mang yếu tố mỹ thuật dân gian mà còn đóng vai trò quan trọng trong văn hóa tín ngưỡng.

Anh Hoàng Văn Thành, một người trẻ ở thôn Khâu Đấng, xã Bằng Thành cho biết: Với chúng tôi, mặt nạ gỗ có ý nghĩa rất quan trọng đối với người đàn ông, chúng tôi thường đeo mặt nạ gỗ trong ngày cấp sắc, ngày lễ cầu mùa để bảo vệ dân làng, xua đuổi những điều không hay, cầu mong những điều may mắn đến. Trong mỗi gia đình của người Sán Chỉ đều phải có một chiếc mặt nạ để người đàn ông đại diện cho gia đình tham gia múa mặt nạ trong lễ cầu mùa của dân tộc.

Những chiếc mặt nạ gỗ có ý nghĩa rất quan trọng trong đời sống văn hóa, tín ngưỡng của đồng bào người Sán Chỉ

Có nghiên cứu cho rằng, mặt nạ gỗ được người Sán Chỉ dùng trong các sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng nhằm tái hiện lại lịch sử di cư khốc liệt đến những vùng đất mới để sinh tồn chinh phục thiên nhiên, sau này trở thành nét văn hóa tinh thần độc đáo, khác biệt so với các dân tộc khác. Dù được lưu giữ với bất kỳ lí do nào thì mặt nạ gỗ của người Sán Chỉ là một nét đẹp văn hóa hết sức độc đáo cần được gìn giữ và bảo tồn trong đời sống hiện nay.

Giữa những đổi thay của đời sống hiện đại, thôn Khâu Đấng, xã Bằng Thành vẫn là nơi gìn giữ những nét văn hóa độc đáo, nguyên bản của người Sán Chỉ. Những người lớn tuổi của thôn vẫn truyền dạy cho con cháu kỹ thuật khắc mặt nạ gỗ, như khắc vào đó tinh thần của tổ tiên và bản sắc riêng của dân tộc mình.

Những câu chuyện huyền bí về chiếc mặt nạ thiêng liêng, biểu tượng của sự kết nối giữa thế giới thực và tâm linh, được truyền miệng từ đời này sang đời khác, góp phần dệt nên một bức tranh văn hóa đậm đà bản sắc. Tất cả tạo nên một trải nghiệm không chỉ để ngắm nhìn mà còn để cảm nhận, để hòa mình vào dòng chảy văn hóa, lắng nghe những lời thầm thì của quá khứ.

Vi Diễn