IUU và chuyện sinh tồn của ngư dân

Hơn tám năm là quãng thời gian khó khăn nhất mà nghề cá Việt Nam phải trải qua. Kể từ cảnh báo "Thẻ vàng" của Ủy ban Châu Âu, biển của chúng ta không chỉ dậy sóng vì giông bão. Mỗi thiết bị giám sát bị tắt giữa đêm, mỗi mẻ lưới bị cảng từ chối truy xuất, hay nguy cơ án tù treo lơ lửng trên đầu ngư dân... đó chính là IUU! Nó không còn là quy định trên giấy mà đã trở thành ranh giới sinh tồn với cộng đồng biển.

"Thẻ vàng" đang siết chặt từng chuyến biển, đe dọa uy tín quốc gia và thách thức tính bền vững của nguồn lợi biển. Chúng ta đã và đang trả giá như thế nào? Và đâu là con đường để ngành thủy sản Việt Nam đi từ "Thẻ vàng" đến "Cửa xanh"?

Bài 1 của loạt bài “Chống khai thác IUU - Từ “thẻ vàng” đến “cửa xanh” của nhóm phóng viên Đài Tiếng nói Việt Nam (VOV) thường trú khu vực miền Trung, với nhan đề: IUU và chuyện sinh tồn của ngư dân.

Tàu cá của ngư dân tỉnh Quảng Ngãi

Từ tháng 10 năm 2017, Ủy ban Châu Âu áp dụng cảnh báo “Thẻ vàng IUU” đối với hàng hóa thủy sản của Việt Nam, ngành thủy sản nước ta đứng trước nhiều thách thức.

IUU là viết tắt của thuật ngữ tiếng Anh: Illegal, Unreported, and Unregulated fishing, dịch sang tiếng Việt là khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định. Các quốc gia và tổ chức quốc tế đang nỗ lực thực hiện nhiều biện pháp để ngăn chặn, răn đe và loại bỏ hoạt động đánh bắt IUU.

Sau khi Việt Nam nhận cảnh báo “Thẻ vàng”, 100% lô hàng thủy sản xuất khẩu sang Liên minh Châu Âu (EU) phải kiểm soát hồ sơ nguồn gốc nghiêm ngặt. Theo đó, thời gian thông quan kéo dài, chi phí kiểm định tăng, nhiều đơn hàng bị hủy do không đáp ứng yêu cầu truy xuất. Hơn 8 năm qua, hoạt động xuất khẩu sang thị trường châu Âu gặp nhiều khó khăn, tác động trực tiếp đến kinh tế biển ở nhiều địa phương, ảnh hưởng đời sống của hàng vạn ngư dân và cả hình ảnh quốc gia trên trường quốc tế.

Ban Chỉ đạo quốc gia về phòng, chống khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo, không theo quy định họp hàng tuần với các địa phương có biển

Ông Nguyễn Văn Long, Công ty TNHH MTV xuất nhập khẩu thủy sản Hải Phú, Quảng Ngãi lo lắng khi doanh nghiệp Việt Nam mất lợi thế cạnh tranh và phải chuyển hướng sang các thị trường giá thấp hơn.

“Tiềm năng, sản lượng hải sản khai thác của tỉnh Quảng Ngãi rất nhiều nhưng toàn vào cảng cá tư nhân, doanh nghiệp cũng thu mua xuất khẩu sang các nước châu Á cũng được nhưng không đủ điều kiện xuất sang châu Âu, sản lượng xuất khẩu châu Âu giảm”, ông Long nói.

Ngư dân đưa hải sản lên bờ bán cho thương lái

Việc kiểm soát chặt chẽ nguồn gốc khai thác buộc nhiều tàu không đủ điều kiện phải nằm bờ. Giá mua bán hải sản giảm, chi phí đánh bắt tăng, nhiều ngư dân chuyển đổi nghề hoặc thu hẹp hoạt động. Ngư dân phải thay đổi thói quen đánh bắt, cập nhật hành trình, viết nhật ký khai thác theo quy định quốc tế.

Ngư dân Trần Văn Đoàn, 60 tuổi, ở thôn Đông Đức, xã Đông Trạch, tỉnh Quảng Trị cho hay, từ khi siết chặt công tác giám sát chống khai thác IUU, ngư dân cũng thay đổi thói quen, cẩn trọng hơn khi khai thác trên biển, ý thức tuân thủ quy định cao hơn. Khi ra khơi, máy giám sát hành trình luôn hoạt động, tuân thủ việc gửi vị trí của tàu khai thác về bờ 6 tiếng đồng hồ 1 lần theo quy định.

“Trước lúc ra khơi phải khởi động thiết bị giám sát hành trình trước 2 tiếng đồng hồ, khi xuất cảng thì mọi thủ tục giấy tờ ngư dân phải chuẩn bị đầy đủ khi đó mới được đi. Cố gắng cùng cả nước để gỡ thẻ vàng EC. Tôi cũng muốn nói rằng muốn sớm gỡ thẻ vàng EC thì lực lượng chức năng nếu phát hiện ngư dân nào vi phạm vùng biển nước ngoài thì nên xử phạt thật nghiêm để răn đe”, ngư dân Trần Văn Đoàn chia sẻ.

Chính quyền xã Đông Trạch, tỉnh Quảng Trị và lực lượng chức năng niêm phong tàu cá không đủ điều kiện hoạt động

Cảnh báo từ Ủy ban châu Âu (EC) buộc Việt Nam phải tái cấu trúc ngành thủy sản theo hướng minh bạch, hiện đại và bền vững hơn. Bộ Chính trị, Ban Bí thư và Chính phủ Việt Nam có nhiều chỉ đạo quyết liệt về chống khai thác IUU (bất hợp pháp, không báo cáo, không theo quy định), tập trung vào việc gỡ "thẻ vàng" của EC. Chủ trương của Đảng và Nhà nước Việt Nam về chống khai thác IUU là xuyên suốt, quyết liệt, coi đây là nhiệm vụ chính trị quan trọng, vì lợi ích quốc gia, dân tộc, nhằm gỡ "thẻ vàng" EC, phát triển kinh tế biển bền vững, nâng cao đời sống ngư dân, bảo vệ chủ quyền biển đảo, với trọng tâm là kiểm soát tàu cá 3 "không", xử lý nghiêm vi phạm, hoàn thiện pháp lý, ứng dụng công nghệ, và chuyển đổi sinh kế cho ngư dân, đặt trách nhiệm người đứng đầu các cấp.

Bộ đội Biên phòng tuyên truyền chống khai thác IUU

Trong thời gian qua, Việt Nam đã triển khai hàng loạt giải pháp quyết liệt và xuyên suốt từ Trung ương đến địa phương. Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ và Ban Chỉ đạo Quốc gia về phòng, chống khai thác IUU thường xuyên chỉ đạo các bộ, ngành và địa phương thực thi các nhiệm vụ chống khai thác IUU với nhiều biện pháp mạnh. Hệ thống văn bản pháp luật đã được sửa đổi, bổ sung theo hướng tiệm cận các quy định quốc tế. Luật Thủy sản 2017 yêu cầu quản lý chặt chẽ nguồn gốc hải sản, lắp đặt thiết bị giám sát hành trình cho tàu cá, truy xuất nguồn gốc và xử lý nghiêm các hành vi vi phạm, kể cả cấm khai thác.

Tàu cá neo đậu tại âu thuyền và cảng cá Thọ Quang, TP Đà Nẵng

Theo ông Nguyễn Quang Hùng, Phó Cục trưởng Cục Thủy sản và Kiểm ngư, EC nhiều lần cử đoàn thanh tra sang kiểm tra tiến độ thực hiện các khuyến nghị để gỡ thẻ vàng. Mục đích chính của các chuyến kiểm tra là đánh giá nỗ lực của Việt Nam trong việc chống khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định. Qua những lần kiểm tra, phía EC ghi nhận nỗ lực của Việt Nam, đồng thời đưa ra những khuyến nghị, đề xuất giúp Việt Nam hoàn thiện khung pháp lý, chế tài xử phạt, thực hiện các giải pháp quản lý tốt hơn.

“Về thực thi pháp luật, những năm qua, chúng ta làm rất đồng bộ, quyết liệt, rất tốt. Phía bạn cũng yêu cầu chúng ta cần tăng cường xử phạt vi phạm hành chính và không có vùng cấm. Đặc biệt là phải triển khai đồng bộ giữa các địa phương”, ông Hùng cho hay.

Tàu cá đánh bắt xa bờ của ngư dân phía Bắc tỉnh Quảng Trị neo đậu

Đến nay, các tỉnh có biển đã tăng cường phối hợp liên tỉnh thông qua các quy chế phối hợp trong việc chia sẻ thông tin về tàu cá có nguy cơ cao, tàu mất tín hiệu VMS và kết quả xử lý vi phạm, tạo ra sự thống nhất trong quản lý tàu cá hoạt động trên biển.

Lực lượng chức năng kiểm tra tàu cá trước khi xuất bến

Trung tá Mai Xuân Trường, Chính trị viên Đồn biên phòng Lý Hòa, Bộ đội Biên phòng tỉnh Quảng Trị cho biết, ngoài công tác tuyên truyền, Bộ đội Biên phòng phối hợp chặt chẽ với Chi cục Thủy sản, Kiểm ngư, Công an và chính quyền địa phương trong xác minh thông tin tàu cá mất tín hiệu giám sát, vượt ranh giới, cũng như quản lý nghiêm tàu “3 không”, tàu không đủ điều kiện hoạt động, bảo đảm mọi tàu cá trên địa bàn đều được kiểm soát, quản lý đúng quy định.

Hệ thống giám sát tàu cá truyền dữ liệu về bờ

Theo Trung tá Mai Xuân Trường, công tác xử lý tàu cá vi phạm IUU đã chuyển từ “nhắc nhở, vận động” sang thực chất và quyết liệt, không nể nang, khoan nhượng. Việc xử lý không còn mang tính hình thức mà hướng đến răn đe mạnh, truy trách nhiệm cụ thể của chủ tàu, thuyền trưởng và cơ quan quản lý. Điều này thể hiện Việt Nam quyết tâm “tuyên chiến” với khai thác IUU. Nhờ đó, số vụ vi phạm giảm rõ rệt, thể hiện sự chuyển biến thực sự trong thực hiện cam kết chống khai thác IUU.

“Gần đây Chính phủ ban hành Nghị định về tăng mức phạt, tăng thẩm quyền xử phạt và tăng các biện pháp bổ sung, chúng tôi nhận thấy việc kiên quyết xử lý là việc làm cần thiết. Song song với đẩy mạnh tuyên truyền thì việc xử phạt, xử lý nghiêm minh, xử phạt nặng hành vi này là biện pháp răn đe, mang hiệu quả cao”, Trung tá Mai Xuân Trường nêu rõ.

Bộ đội Biên phòng thành phố Huế kiểm tra các tàu khi xuất cảng đánh bắt xa bờ

Dù đã có nhiều kết quả quan trọng song công tác chống khai thác IUU của Việt Nam vẫn còn những rào cản lớn trong quá trình gỡ cảnh báo “Thẻ vàng”. Tình trạng tàu cá vi phạm khai thác ở vùng biển nước ngoài chưa chấm dứt hoàn toàn. Nhiều tàu cá chưa trang bị đầy đủ thiết bị giám sát, hoặc có nhưng không duy trì kết nối, cố tình tắt máy khi ra khơi. Mức xử phạt đối với những vi phạm IUU chưa đủ sức răn đe. Hệ thống truy xuất nguồn gốc thủy sản khai thác vẫn chưa minh bạch, chưa đầy đủ thông tin…

Người dân làm thủ tục để tàu vào khu vực Trạm Kiểm soát Biên phòng Sa Kỳ, tỉnh Quảng Ngãi

Ông Hoàng Hải Minh, Phó Chủ tịch UBND thành phố Huế cho biết, địa phương kiên quyết giải quyết dứt điểm tình trạng tàu cá vi phạm IUU: “Các tàu hiện nay cũng đã được lắp đặt các thiết bị giám sát hành trình để đảm bảo tàu luôn luôn có liên hệ với trên bờ là giải pháp mà chúng ta quản lý đội tàu chặt chẽ, tránh việc xâm lấn ranh giới của quốc gia bạn cũng như việc đánh sai các vùng tuyến. Đối với các tàu không đủ điều kiện hoạt động, chúng tôi giao cho chính quyền địa phương giám sát, tháo bánh lái, khóa bánh lái. Tuyệt đối không cho các thuyền hoạt động vì đây là những thuyền có nguy cơ vi phạm rất lớn”.

Cảng cá Thuận An, Thành phố Huế

“Nói Không” với IUU không chỉ là khẩu hiệu mà là điều kiện để tồn tại của nghề biển. Quan điểm chỉ đạo của Bộ Chính trị, Ban Bí thư và Chính phủ về chống khai thác IUU (bất hợp pháp, không báo cáo, không theo quy định) thể hiện quyết tâm cao độ gỡ "thẻ vàng" của EC trong năm 2025, nhấn mạnh trách nhiệm người đứng đầu, yêu cầu chuyển biến thực chất, xử lý nghiêm vi phạm, chuyển đổi sinh kế ngư dân và tăng cường truyền thông quốc tế.

Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà yêu cầu các tỉnh, thành phố tuyệt đối không cho những tàu cá không đủ điều kiện ra biển hoạt động đánh bắt trên biển: “Tuyệt đối không cho tàu không đủ điều kiện ra biển. Tàu không phép thì chính quyền xã, phường phải chịu trách nhiệm; cần thiết thì kéo tàu lên bờ hoặc quản lý thông qua người chủ tàu ấy. Bộ Quốc phòng đã tiến hành đợt truy quét tàu không số và tàu không đủ điều kiện mà ra biển, trong thời gian vừa rồi chưa phát hiện”.

Thực tế cho thấy, muốn gỡ “Thẻ vàng” không chỉ dựa vào nỗ lực kỹ thuật hay đầu tư trang thiết bị, mà cần một hệ thống quản trị nghề cá minh bạch và trách nhiệm từ Trung ương đến địa phương, từ các bộ ngành, lực lượng chức năng đến từng ngư dân.

Thiết bị giám sát hành trình tàu cá

IUU không chỉ là vi phạm pháp luật. Nó tước đoạt nguồn sống của biển, đẩy những người làm đúng vào thế yếu và làm tổn hại uy tín Việt Nam trên thị trường quốc tế. "Thẻ vàng" EU là lời cảnh báo nghiêm khắc, nhưng cũng là cơ hội vàng để chúng ta bảo vệ nguồn lợi biển và khẳng định vị thế quốc gia trên bản đồ thương mại toàn cầu.

Nhóm PV/VOV-Miền Trung