Kinh nghiệm phát triển kinh tế tuần hoàn của các nước ASEAN và hàm ý cho Việt Nam

Thúc đẩy kinh tế tuần hoàn – động lực tăng trưởng xanh ở Thái Lan, Indonesia và Singapore

Tại Thái Lan, Ngân hàng Thế giới ước tính nếu quốc gia này đẩy mạnh chuyển đổi sang mô hình kinh tế tuần hoàn (KTTH), GDP có thể tăng thêm 1,2% và tạo khoảng 160.000 việc làm mới vào năm 2030. Nhận thấy tiềm năng này, Chính phủ Thái Lan đã tích hợp KTTH vào chiến lược phát triển quốc gia.

Theo nhận định của TS. Nguyễn Thị Hồng Tâm - Viện Kinh tế Việt Nam và Thế giới và ThS. Hoàng Thanh Hải - Ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương trong tham luận tại diễn đàn Thực hiện Kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam: Chính sách và kết nối hành động: “Nổi bật trong số đó là Mô hình Kinh tế Sinh học – Tuần hoàn – Xanh (BCG) được giới thiệu từ năm 2021 như một chiến lược phục hồi và phát triển hậu COVID-19. Mô hình tập trung vào bốn lĩnh vực trọng điểm gồm nông nghiệp – thực phẩm, y tế – chăm sóc sức khỏe, năng lượng – hóa sinh và du lịch – sáng tạo, hướng đến sản xuất các sản phẩm có giá trị gia tăng cao, thân thiện với môi trường.”

KTTH cũng đã được xác định là trụ cột trong định hướng phát triển kinh tế xanh tại Indonesia. Tháng 6-2024, Bộ Kế hoạch Phát triển Quốc gia (Bappenas) phối hợp với Liên Hợp Quốc và các đối tác công bố Lộ trình và Kế hoạch hành động Kinh tế Tuần hoàn 2025–2045. Trong đó đề ra các mục tiêu cụ thể về tỷ lệ “đầu vào tuần hoàn”, tăng cường tái sử dụng, tái chế vật liệu trong năm ngành ưu tiên: lương thực – thực phẩm, bao bì – bán lẻ, dệt may, xây dựng và điện tử. Trước đó, Indonesia đã ban hành Nghị định 75/2019 về tái chế bao bì và thực hiện cơ chế trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR) đối với bao bì nhựa. Chính phủ cũng triển khai nhiều sáng kiến phối hợp đa bên, trong đó có kế hoạch giảm 70% rò rỉ rác thải ra biển vào năm 2025.

Còn tại Singapore, quốc gia này đang tiến tới mục tiêu trở thành “Quốc gia không rác thải” thông qua Kế hoạch Tổng thể Không rác thải (Zero Waste Masterplan) ra mắt năm 2019. Theo đó, Singapore đặt mục tiêu giảm 30% lượng chất thải đưa đến bãi chôn lấp vào năm 2035 và đạt tỷ lệ tái chế tổng thể 70%. Luật Bảo vệ Tài nguyên và Bền vững (2019) yêu cầu các doanh nghiệp phải báo cáo, giảm và tái chế rác thải điện tử, thực phẩm, bao bì, đồng thời áp dụng cơ chế EPR cho thiết bị điện tử và vật liệu đóng gói. Chính phủ cũng đầu tư mạnh vào hạ tầng và công nghệ – như Trung tâm Quản lý Chất thải Tích hợp (IWMF) và các hệ thống phân loại tự động – nhằm hiện thực hóa mục tiêu trong Kế hoạch Xanh Singapore 2030, hướng tới phát triển bền vững và nâng cao chất lượng sống xanh.

Truyền thông và giáo dục: “chìa khóa” thúc đẩy kinh tế tuần hoàn ở Đông Nam Á

Tại Thái Lan, công tác truyền thông và giáo dục cộng đồng được xem là nền tảng thúc đẩy kinh tế tuần hoàn (KTTH). Theo đánh giá của TS. Nguyễn Thị Hồng Tâm - Viện Kinh tế Việt Nam và Thế giới và ThS. Hoàng Thanh Hải - Ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương: “Năm 2019, vụ việc cá thể lợn biển “Mariam” chết do nuốt phải rác nhựa đã gây chấn động dư luận, trở thành biểu tượng cho chiến dịch kêu gọi hạn chế túi và sản phẩm nhựa dùng một lần. Chính vì vậy, Chính phủ Thái Lan cùng các nhà bán lẻ lớn đã triển khai chiến dịch “Every Day Say No to Plastic Bags”, cấm phát túi nhựa miễn phí từ đầu năm 2020, tiến tới lệnh cấm hoàn toàn vào năm 2021. Chỉ trong năm đầu tiên, chiến dịch giúp giảm được hơn 2 tỷ túi nhựa trên phạm vi toàn quốc.”

Song song với đó, các chương trình tuyên truyền phân loại rác tại nguồn, tái chế trong trường học và cộng đồng được đẩy mạnh. Nhiều tổ chức xã hội dân sự cũng tích cực vào cuộc — như nhóm Global Shapers Bangkok, phối hợp với GIZ và Viện Môi trường Thái Lan (TEI) phát triển danh mục “Không dùng nhựa dùng một lần” (SUP-Free), giới thiệu các giải pháp thay thế thân thiện môi trường cho doanh nghiệp và người tiêu dùng. Những hoạt động này đã góp phần định hình nhận thức và thói quen tiêu dùng mới trong xã hội Thái Lan.

Trong khi đó, sự hợp tác giữa nhà nước Indonesia và cộng đồng đã tạo nên các chiến dịch nâng cao ý thức mạnh mẽ. Tiêu biểu là “Phong trào Ăn kiêng Túi nhựa Indonesia” do Tiến sĩ Tiza Mafira khởi xướng cùng Bộ Môi trường, với việc công bố “Lộ trình Tái sử dụng (Reuse Roadmap)” đến năm 2025. Chiến lược này khuyến khích người dân ưu tiên tái sử dụng và đổi trả bao bì – như mô hình “đưa chai nước về đổ lại” – trước khi tính đến tái chế, chuyển hướng nhận thức từ “xử lý rác” sang “giảm phát sinh rác”. Song song, hàng loạt hội thảo, diễn đàn và chương trình giáo dục được tổ chức nhằm lan tỏa thông điệp KTTH.

Khu vực tư nhân – “đầu kéo” cho kinh tế tuần hoàn khu vực

Khu vực doanh nghiệp và tổ chức xã hội dân sự Thái Lan đóng vai trò tiên phong trong các sáng kiến giảm rác thải. Năm 2018, liên minh PPP Plastics do Phòng Công nghiệp Thái Lan (FTI) và Hội đồng Doanh nghiệp vì Phát triển Bền vững (TBCSD) khởi xướng, phối hợp cùng các tập đoàn hóa chất lớn như PTTGC, Dow, SCG, Indorama, BASF triển khai dự án “Rayong Less-Waste” tại tỉnh Rayong, thu hồi gần 1.000 tấn nhựa tái chế đến năm 2022. Song song, nhiều doanh nghiệp FDI và startup trong nước phát triển các mô hình “vòng tròn” như tái tạo năng lượng từ rác, tận dụng phụ phẩm nông nghiệp. Khảo sát khu vực ASEAN cho thấy phần lớn người tiêu dùng tin rằng doanh nghiệp cần có trách nhiệm xã hội và môi trường, tạo động lực để khu vực tư nhân Thái Lan đầu tư mạnh hơn vào mô hình kinh tế tuần hoàn.

Ở Singapore, khu vực doanh nghiệp trở thành đối tác chủ lực trong chuyển đổi xanh. Nhiều chuỗi siêu thị và hãng thực phẩm áp dụng chính sách hoàn tiền cho khách trả lại chai nhựa, lắp đặt máy thu hồi chai tự động cùng Chính phủ. Các startup và trường đại học phát triển công nghệ biến rác thải thành vật liệu xây dựng, nhiên liệu sinh học hoặc năng lượng mới. Nhà nước cũng hỗ trợ mạnh qua các chương trình như Incubate Programme và UOB 3R Fund, tài trợ doanh nghiệp giảm chất thải. Bên cạnh đó, quỹ nghiên cứu RIE2020 trị giá 900 triệu SGD được thiết lập để đầu tư vào các giải pháp đô thị bền vững, thúc đẩy doanh nghiệp đổi mới trong lĩnh vực kinh tế tuần hoàn.

Để triển khai các sáng kiến kinh tế tuần hoàn, Thái Lan đã thu hút nguồn vốn Tại Thái Lan, hợp tác quốc tế và cơ chế PPP được xem là đòn bẩy cho chiến lược Kinh tế Sinh học – Tuần hoàn – Xanh (BCG). Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB) và Quỹ OPEC đã tài trợ kỹ thuật cho dự án “Tăng cường BCG Thái Lan” trị giá khoảng 1,83 triệu USD, nhằm xây dựng danh mục đầu tư BCG, thúc đẩy tài chính xanh và tổ chức các chương trình nâng cao nhận thức. Chính phủ Thái Lan khuyến khích phát hành trái phiếu xanh và quỹ đầu tư mạo hiểm để hỗ trợ doanh nghiệp tuần hoàn. Nhiều tập đoàn như Indorama Ventures hay PTTGC đã đầu tư vào cơ sở tái chế, nhận vốn hỗ trợ từ ODA và các đối tác quốc tế.

Tại Indonesia, nhu cầu vốn cho kinh tế tuần hoàn rất lớn, ước tính cần 18 tỷ USD đầu tư hạ tầng tái chế và xử lý rác đến năm 2040 để đạt mục tiêu giảm 70% rò rỉ nhựa ra biển. Dự án “Bersih Indonesia” giai đoạn đầu tại Malang đã huy động 29 triệu USD từ Liên minh Toàn cầu Chấm dứt Rác thải Nhựa (AEPW). Trong khuôn khổ G20 năm 2022, NPAP cũng thu hút 1,2 tỷ USD cam kết đầu tư từ doanh nghiệp và tổ chức tài chính. Chính phủ Indonesia đang mở rộng hợp tác PPP trong lĩnh vực chất thải, tiêu biểu như nhà máy điện rác tại Bali hay mô hình thu gom rác công – tư ở Surabaya. Các chính quyền địa phương được khuyến khích bố trí ngân sách riêng và hợp tác với các tổ chức quốc tế như ADB và GGGI để thu hẹp khoảng trống tài chính.

Thực trạng triển khai kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam

Phát triển mô hình kinh tế tuần hoàn để sử dụng tổng hợp và hiệu quả đầu ra.

Ở Việt Nam, KTTH đã được đề cập từ sớm trong các chính sách Đảng và Nhà nước về phát triển bền vững. Tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XIII (2021-2030), Đảng khuyến khích “phát triển mô hình kinh tế tuần hoàn để sử dụng tổng hợp và hiệu quả đầu ra”. Luật Bảo vệ môi trường 2020 lần đầu tiên đưa ra định nghĩa chính thức về KTTH.

Ngày 7/6/2022, Thủ tướng phê duyệt Đề án phát triển KTTH, khẳng định: “Đây là xu thế tất yếu và động lực đổi mới tăng trưởng sau đại dịch, triển khai ngay Kế hoạch hành động quốc gia KTTH đến năm 2035, với mục tiêu biến Việt Nam thành một trong các trung tâm đổi mới sáng tạo về KTTH trong ASEAN.”

Trong thực tiễn, một số mô hình tuần hoàn đã ứng dụng ở nhiều lĩnh vực. Ở nông nghiệp, mô hình VAC/VRAC tận dụng phế thải sinh hoạt để sản xuất Biogas và phân hữu cơ, khép kín chuỗi sản xuất nông nghiệp. Trong công nghiệp, nhiều doanh nghiệp sử dụng phế phẩm nông nghiệp làm nhiên liệu (ví dụ phế liệu mía đường làm ethanol, tro xỉ nhiệt điện làm vật liệu xây dựng) và phát triển năng lượng tái tạo (điện mặt trời, gió). Các khu công nghiệp sinh thái cũng đã xuất hiện ở Hải Phòng, Ninh Bình, Đà Nẵng…; nhiều làng nghề thực hiện tái chế phế liệu để sinh kế và giảm ô nhiễm môi trường. Về tiêu dùng, người dân có xu hướng giảm dùng ống hút nhựa, túi nylon và chuyển sang sản phẩm thân thiện môi trường (theo khuyến nghị giáo dục cộng đồng). Nhờ đó, một số doanh nghiệp đã áp dụng các biện pháp sản xuất sạch hơn, tiết kiệm vật tư – năng lượng và giảm chất thải.

Tuy nhiên, tiến trình KTTH ở Việt Nam còn nhiều hạn chế. TS. Nguyễn Thị Hồng Tâm và ThS. Hoàng Thanh Hải cho hay: “Thứ nhất, hệ thống pháp luật và chính sách liên quan còn phân tán, thiếu đồng bộ và chi tiết, chưa gắn kết hiệu quả giữa các luật bảo vệ môi trường với luật đất đai, thuế, đầu tư, công nghệ. Thứ hai, nhiều doanh nghiệp chưa chủ động chuyển đổi do hạn chế về vốn, công nghệ và nhân lực. Áp dụng các giải pháp tuần hoàn thường đòi hỏi chi phí đầu tư lớn và gặp khó khăn do khung pháp lý bảo vệ môi trường thực thi lỏng lẻo. Cuối cùng, ý thức cộng đồng về phân loại rác và tiêu dùng bền vững vẫn thấp; người dân ít tham gia tái chế và chưa coi chất thải là tài nguyên để tái sử dụng. Điều này khiến việc huy động nguồn lực xã hội (chính quyền, doanh nghiệp, người dân) cho KTTH còn yếu. Nói chung, Việt Nam đã có những bước đầu triển khai KTTH với nhiều kết quả tích cực, nhưng để hiện thực hóa mô hình này cần giải quyết đồng thời vấn đề chính sách, thể chế, năng lực doanh nghiệp và nhận thức cộng đồng”.

Việt Nam cần sớm ban hành Chiến lược quốc gia về kinh tế tuần hoàn, đặt mục tiêu giảm rác thải chôn lấp, tăng tái chế và sử dụng hiệu quả tài nguyên, tham khảo mô hình BCG của Thái Lan và hoàn thiện chính sách pháp lý, thuế, ưu đãi đầu tư xanh. Đồng thời, đẩy mạnh truyền thông và giáo dục cộng đồng, hình thành thói quen “giảm – tái sử dụng – tái chế”, triển khai trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR) và huy động doanh nghiệp, tổ chức xã hội tham gia thu gom, tái chế tại nguồn.

Doanh nghiệp cần được hỗ trợ tín dụng xanh, ưu đãi thuế và quỹ đổi mới sáng tạo để phát triển công nghệ tái chế, năng lượng tái tạo. Nhà nước nên xây dựng khu công nghiệp sinh thái, quỹ nghiên cứu KTTH và cơ chế phối hợp liên ngành thúc đẩy hợp tác công – tư – xã hội. Mặt khác, đa dạng hóa nguồn vốn qua trái phiếu xanh, PPP trong xử lý rác, tái chế, năng lượng sinh học; minh bạch lợi ích công – tư để thu hút đầu tư và thúc đẩy tăng trưởng xanh.