Ký ức lúa nương thiêng

Cách ứng xử giản dị này là một kiểu tiếp nối mạch nguồn văn hóa bền bỉ, nuôi dưỡng cộng đồng truyền đời.

Trồng lúa nương như một cách giữ gìn ký ức

Đi dọc tuyến bê tông liên làng Canh Thành-Canh Lãnh, tôi chậm bước trước khung cảnh hai bên triền núi. Những rừng keo nguyên liệu vươn cao, xếp lớp theo từng sườn dốc; giữa màu xanh đồng đều ấy, những trảng lúa nương bất chợt hiện ra, xanh và mộc, hút ánh nhìn bỗng dưng tha thiết.

Nhìn từ xa, những thửa lúa nhỏ nhưng thẳng hàng như nhắc nhớ về nếp canh tác gắn bó với họ qua bao đời, tựa nét chạm mềm mại giữa đại ngàn, giữ lại hương vị núi rừng đang dần nhạt phai thưa vắng trước đổi thay khốc liệt của nhịp sống hiện đại. Một cách kỳ lạ, sự giản dị của những thửa ruộng nhỏ lại khiến con người ta an bằng bất ngờ.

Chị Đoàn Thị Mai (bên phải) cùng em gái kiểm tra từng hạt lúa Đá Đỏ mới trổ. Ảnh: D.Đ

Men theo con đường mòn dọc suối Ke, tôi lên rẫy của chị Đoàn Thị Mai (32 tuổi, người Chăm H’roi, làng Canh Thành). Lúc này, chị cùng cháu gái đang phát cỏ trên khoảnh ruộng và kiểm tra từng hạt lúa mới trổ.

Vụ mùa năm nay, từ tháng 6 âm lịch, gia đình chị đã đốt rẫy, trỉa lúa; hiện chị trồng gần 4 sào lúa nương giống lúa Đá Đỏ, trồng xen với cây keo. Mỗi năm, chị thu hoạch khoảng 6,5 tạ, vừa để ăn trong gia đình, vừa dùng ủ rượu ghè đãi khách quý.

Chị Mai chia sẻ: “Giống lúa này từ đời ông bà dùng nhiều năm, mình con cháu cứ thế giữ gìn truyền lưu, ai cũng quý trọng. Mỗi hạt lúa đỏ, thơm bùi đều mang theo câu chuyện của ông bà, lễ hội, những buổi sum họp gia đình.

Dù đất ít, vất vả, chúng tôi vẫn kiên trì giữ lại những khoảnh ruộng canh tác, để con cháu hiểu giá trị và trân trọng những hạt lúa nương thiêng quý mà tổ tiên gửi lại”.

Bà Đoàn Thị Hồng (bên phải) đang sàng những hạt gạo có màu đỏ thẫm (giống lúa Đá Đỏ), đã nuôi sống bao thế hệ người Chăm H’roi. Ảnh: D.Đ

Gần đó, bà Đoàn Thị Hồng (69 tuổi, người Chăm H’roi) dẫn tôi đi qua lối mòn quanh rẫy, tay chỉ vào từng thửa ruộng, cây lúa đã trổ bông. Bà tâm sự, ngày xưa, nhà nào cũng trồng lúa nương.

Những cây lúa này không bón phân, không phun thuốc, chỉ nhờ vào nước trời, thời tiết, đất đai và sự chăm chút của người làm rẫy. Lúa nương tự nhiên nên thơm, bùi, giữ trọn hương vị núi rừng.

“Lúa nương nuôi sống gia đình, nhưng quan trọng hơn, còn dạy con cháu chúng tôi trân trọng những gì ông bà để lại, giữ gìn truyền thống. Giờ nhiều người chuyển sang trồng keo, mì, đất cho lúa ít đi, nhưng tôi vẫn dặn con cháu giữ vài sào. Chỉ vài sào thôi nhưng khi lúa trổ bông, đã nghe mùi hương thoang thoảng trong gió dễ chịu lắm.

Mình trồng lúa, chăm sóc, cắt tuốt… ở công đoạn nào lòng cũng thanh thản nhớ lại những ký ức của tuổi thơ cùng cha mẹ trên rẫy cao. Gạo lúa nương thơm, bùi và giản dị nên tự xa xưa người già vẫn căn dặn, trồng lúa là giữ gìn ký ức về tổ tiên… Hồi nhỏ tôi thấy lạ lắm, phải lớn lên mới hiểu, càng lớn càng thấm thía!”-bà Hồng cho biết.

Tìm hướng bảo tồn, phát huy sản vật

Tại làng Hà Văn Trên, hiện vẫn còn trên 80 hộ đồng bào Bahnar cần mẫn chăm sóc những khoảnh ruộng lúa nương trên sườn đồi. Mỗi thửa lúa nhỏ như tấm gương phản chiếu nếp sinh hoạt cộng đồng: từ gieo trỉa, chăm sóc đến thu hoạch đều giữ nguyên nhịp điệu truyền thống.

Dù diện tích không lớn, lúa nương vẫn là nguồn thực phẩm quý giá và niềm tự hào khi các gia đình gìn giữ, tiếp nối phương thức canh tác lâu đời của tổ tiên mình.

Bà Đinh Thị Mai (42 tuổi, làng Hà Văn Trên) cho biết, vụ mùa năm nay gia đình gieo gần 5 sào lúa Đá Đỏ và đã bắt đầu thu hoạch. Lúa năm nay trổ đều, hạt to tròn, thơm.

“Sau thu hoạch, một phần gia đình tôi để ăn, phần còn lại bán cho những người đặt trước từ đầu vụ. Dù đất ít, công chăm sóc vất vả, nhưng thấy lúa xanh tốt và được mọi người quý trọng, lòng tôi vui vì đã giữ được truyền thống tổ tiên”-bà Mai nói.

Từ tháng 6 đến tháng 8 Âm lịch hằng năm, người dân tại các làng lại cùng nhau lên núi gieo trồng lúa nương. Ảnh: D.Đ

Theo các già làng ở Canh Thành, Canh Lãnh, Canh Phước, Hà Văn Trên, Kà Te…, nhiều hộ đồng bào người Chăm H’roi, Bahnar vẫn còn canh tác lúa nương.

Vụ mùa thường kéo dài từ tháng 6 đến tháng 10, tháng 12 âm lịch, với các giống lúa Chila, Đá Đỏ, Đá Trắng, Kờ roại re, Chilapapai… Ngày gieo, đàn ông vót cọc chọc lỗ, phụ nữ mang ống nứa thả hạt giống để gieo trồng. Hạt lúa to, đều, đã xử lý mầm bệnh, lấp đất vừa đủ, tránh chim, chuột bới lên.

Khi lúa nhú mầm, người dân không bón phân, chỉ làm cỏ, để cây sinh trưởng thuận theo tự nhiên, chờ đến mùa thu hoạch và làm lễ cúng lúa mới.

Theo Phó Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch UBND xã Vân Canh Nguyễn Xuân Việt, những giống lúa truyền thống tuy năng suất không cao, nhưng bà con không bỏ được mà luôn tìm cách giữ lại sản vật từ bao đời. Việc mở rộng diện tích gặp khó do giống lúa hiếm, quỹ đất hạn hẹp, nhiều hộ chuyển sang trồng keo, mì…

“Trước thực tế này, UBND xã sẽ chỉ đạo phòng Kinh tế, Phòng Văn hóa - Xã hội phối hợp với các làng thống kê diện tích còn trồng của bà con, đề ra hướng bảo tồn, mở rộng, vận động đăng ký OCOP và hỗ trợ kỹ thuật canh tác tự nhiên để bảo đảm năng suất, chất lượng.

Đặc biệt, xã cũng kết nối các cấp, ngành tạo đầu ra ổn định, khuyến khích sản xuất hữu cơ, vừa giữ hương vị truyền thống, vừa nâng cao giá trị kinh tế, giúp lúa nương tiếp tục nuôi sống cộng đồng và trở thành sản vật đặc trưng của Vân Canh”-ông Việt nhấn mạnh.

DUY ĐĂNG