Loại hạt xưa rụng 'thối gốc' không ai nhặt, nay giá tiền triệu/kg

Nhắc đến vùng Tây Bắc, thực khách sẽ không thể nào quên thứ nước chấm từ hạt dổi nướng chín giã với muối trắng thêm chút ớt và vị chua của chanh hay quất.

Loại cây này từng đứng trước nguy cơ tuyệt chủng, nay đã được hồi sinh và trở thành cây trồng chủ lực, góp phần nâng cao thu nhập cho bà con, đồng thời khẳng định thương hiệu nông sản sạch.

Cây dổi (tên khoa học Michelia tonkinensis hoặc Manglietia conifera) thuộc họ Ngọc Lan, có thể cao tới 20–30 mét, tuổi thọ hàng trăm năm. Ngoài hạt, gỗ dổi cũng nổi tiếng nhẹ, bền, ít mối mọt, thường được dùng làm đồ mộc và nội thất cao cấp.

Cứ vào khoảng thời gian từ tháng 10-11 dương lịch hằng năm là mùa của những hạt dổi rừng chín. Khi ấy, bà con đồng bào dân tộc vùng núi Tây Bắc lại vào rừng nhặt hạt dổi về ăn hoặc bán.

Các món gà luộc, gà quay, vịt quay, lợn mán quay, lòng lợn xe điếu… hay đặc trưng nhất là món tiết canh không thể không có thứ "hạt thần thánh" gọi là hạt dổi.

Hạt dổi là loại hạt quý của cây dổi, một loại cây thân gỗ to, mọc thẳng đứng ở rừng sâu. Ở Hòa Bình (cũ) có những vùng nông dân giữ được những cây dổi cổ thụ thân to thẳng đứng như cột đình.

Cây dổi thường thấy ở khu vực Tây Bắc là chính, mấy năm nay, người dân di thực loài cây này vào trồng ở khu vực Tây Nguyên thấy cũng ra hoa, đậu quả và cho hạt. Tuy nhiên, điều kiện khí hậu thổ nhưỡng vùng Tây Bắc vẫn là nơi phù hợp hơn cả để trồng cây dổi. Cây dổi trồng để lấy gỗ, lấy hạt làm gia vị.

Được biết, mùa hoa dổi nở rộ bắt đầu từ tháng 3 cho đến tháng 4 hằng năm. Hoa có màu trắng, mọc ở đầu cành và có hương thơm nhẹ nhàng. Kết thúc tháng 4 thì hoa sẽ tàn dần để bước vào giai đoạn tạo quả. Quả dổi sẽ chín hoàn toàn trong khoảng thời gian từ tháng 9 đến tháng 11.

Khi những quả dổi khô đi, ăn thử hạt lại thấy hạt có mùi thơm, vị cay cay đặc biệt nên người dân cất đi để làm gia vị hằng ngày. Mang hạt ngâm rượu làm thuốc xoa bóp thì thấy đỡ đau chân, đau lưng nên cũng là một vị thuốc trong nhà… Vì vậy người dân nơi đây mới ươm cây trong vườn với mục đích vừa lấy gỗ làm nhà, vừa lấy hạt làm gia vị, làm thuốc.

Về việc khai thác hạt dổi, người ta không trèo lên cây để hái như các loại quả thông thường. Vì cây dổi mọc thẳng và cao, việc trèo lên để hái hạt dổi là điều nguy hiểm và khó thực hiện nên nhiều nơi thường để hạt dổi chín già rụng tự nhiên xuống gốc.

Thông thường, những người đi rừng thường nhặt ở dưới gốc cây nhưng nhiều hạt bị hư hỏng nên họ thường mắc màn hay lưới chắn dưới gốc để hứng thứ hạt được coi là "vàng đen" Tây Bắc này.

Những cây dổi có tuổi từ 60 - 70 năm sẽ cho khoảng 50 - 60kg hạt khô mỗi mùa. Sau khi thu hoạch và phơi khô, người dân Tây Bắc thường bảo quản hạt dổi bằng cách cho vào các ống tre, nứa và để trên gác bếp để giữ cho hạt không bị ẩm mốc.

Ngoài ra, hạt dổi cũng được bà con Tây Bắc ướp thịt, ướp cá hoặc thịt trâu gác bếp, thịt lợn gác bếp… Vì vậy, giá hạt dổi càng về cuối năm càng cao, có khi lên đến 1-4 triệu đồng/kg. Tuy nhiên, không phải dổi ở đâu cũng có mùi thơm ngon đặc biệt và giá cao như vậy. Do đặc điểm thổ nhưỡng và khí hậu nên chỉ có giống dổi thơm Lạc Sơn, Hòa Bình (cũ) mới có giá cao, gọi là dổi nếp. Loại dổi này có hạt nhỏ hơn, đều hạt, có màu vàng đen, ăn rất thơm. Dổi tẻ hạt to hơn, màu đen, không thơm bằng hạt dổi nếp nhỏ, khi ngửi kỹ còn có mùi hắc rất khó chịu nên giá không cao.

Hạt dổi không chỉ là gia vị thơm ngon cho các món ăn mà còn có nhiều tác dụng:

Nhiều khoáng chất: Bên cạnh việc sử dụng để làm gia vị, hạt dổi còn có rất nhiều lợi ích đáng kinh ngạc đối với sức khỏe. Theo nghiên cứu, trong hạt dổi chứa rất nhiều hoạt chất sinh học quý giá như: flavonoid, alkaloid,... các loại khoáng chất như: canxi, sắt, kẽm, photpho,... vô cùng tốt đối với cơ thể.

Hỗ trợ tiêu hóa: Trong hạt dổi còn chứa tinh dầu với hoạt chất safrol, nhờ đó hạt dổi có khả năng hỗ trợ tiêu hóa, chữa đau bụng, khó tiêu, chống oxy hóa và kháng viêm hiệu quả. Rất nhiều lương y đã sử dụng hạt dổi trong các bài thuốc chữa bệnh dân gian của mình.

Cách chế biến hạt dổi phổ biến nhất là nướng chín, sau đó giã hoặc xay nhỏ để làm gia vị chấm hoặc ướp thịt. Để nướng hạt dổi, bạn có thể dùng bếp ga hoặc than củi, nướng đến khi hạt phồng và tỏa mùi thơm là được. Sau đó, giã hoặc xay hạt dổi khi còn nóng để gia vị được thơm và mịn nhất.

Trúc Chi(t/h)