Mai một trang phục truyền thống: Nguy cơ hiện hữu

Trang phục truyền thống được xem là chỉ dấu nhận diện từng tộc người. Ảnh: P. Sỹ

Đối mặt với xu hướng thương mại hóa

Trang phục truyền thống của 53 dân tộc thiểu số giữ vai trò như “ký ức sống” của từng vùng văn hóa. Không đơn thuần là những bộ áo váy rực rỡ, mỗi mũi thêu, hoa văn, gam màu hay kỹ thuật dệt – nhuộm đều ẩn chứa câu chuyện về lịch sử, quan niệm thẩm mỹ, tín ngưỡng và phong tục của từng nhóm người. Những giá trị ấy góp phần làm nên diện mạo văn hóa đa dạng, đặc sắc của cộng đồng các dân tộc Việt Nam hôm nay.

Dù có nhiều giá trị độc đáo, việc bảo tồn và phát huy trang phục các dân tộc thiểu số đang chịu sức ép lớn từ giao thoa văn hóa và kinh tế thị trường. Ở nhiều cộng đồng ít người, trang phục truyền thống biến đổi nhanh; giới trẻ lại e ngại sử dụng vì sợ bị xem là lạc hậu hoặc không tiện cho sinh hoạt. Trong khi đó, trang phục công nghiệp rẻ, tiện dụng ngày càng lấn át trong đời sống hằng ngày.

Thực tế cho thấy, không ít cộng đồng dân tộc thiểu số đang dần đánh mất thói quen sử dụng trang phục truyền thống. Nhiều nơi, cách ăn mặc đã thay đổi theo nhịp sống hiện đại, thậm chí có người cho rằng nếu không hòa theo xu hướng “toàn cầu hóa” sẽ bị xem là lạc hậu. Chính tâm lý ấy khiến những bộ trang phục mang dấu ấn văn hóa riêng ngày càng ít xuất hiện trong đời sống thường ngày - một thực trạng đáng để suy ngẫm.

Mỗi hoa văn, kỹ thuật nhuộm chàm, dệt lanh, thêu sáp ong hay se sợi đều là “tri thức sống” của cộng đồng.

Ở nhiều vùng, trang phục dân tộc giờ chỉ còn xuất hiện trong những dịp đặc biệt như lễ hội, ngày Tết hay sự kiện cộng đồng. Việc bị giới hạn trong những khoảnh khắc mang tính nghi lễ khiến trang phục truyền thống dần xa rời sinh hoạt hằng ngày, trở thành thứ “lễ phục” hơn là một phần của nếp sống. Đáng chú ý, không ít thanh niên trong chính cộng đồng mình lại cảm thấy ngại ngùng khi khoác lên bộ trang phục của dân tộc trước đám đông. Thậm chí trong các lễ hội truyền thống, nhiều bạn trẻ cũng lựa chọn trang phục hiện đại thay vì trang phục của dân tộc mình.

TS Triệu Văn Bình (Hội đồng dân tộc của Quốc hội) cho rằng, trang phục truyền thống của các dân tộc thiểu số Việt Nam là một tài sản văn hóa vô giá, là yếu tố nhận diện bản sắc và là tài nguyên du lịch độc đáo. Chiến lược phát triển bền vững cần nhìn nhận trang phục không chỉ là một di sản cần được bảo vệ mà còn là nguồn lực kinh tế nội sinh quan trọng, góp phần trực tiếp nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của cộng đồng chủ thể. Trang phục truyền thống là "đại sứ văn hóa" mạnh mẽ nhất, thu hút du khách bởi sự đa dạng, kỹ thuật tinh xảo và câu chuyện đằng sau mỗi họa tiết.

Cũng theo ông Bình, thách thức lớn nhất đặt ra là làm thế nào để ngăn chặn sự mai một trong kỹ thuật truyền thống và kiểm soát sự sao chép, thương mại hóa thiếu trách nhiệm, đảm bảo tính toàn vẹn của di sản. Chìa khóa phát triển là việc xây dựng cơ chế chia sẻ lợi ích công bằng, tạo động lực để cộng đồng duy trì, phát huy và tham gia tích cực vào chuỗi giá trị du lịch.

Nhìn nhận về nguy cơ mai một, TS Lò Giàng Páo - nguyên Phó Viện trưởng Viện Dân tộc học (Ủy ban Dân tộc) cho rằng, có nhiều nguyên nhân dẫn đến sự mai một về trang phục truyền thống. Trong đó có thể nói đến những mẫu trang phục được thiết kế may sẵn, theo cung cách giản đơn, có sẵn trên thị trường, không còn giữ được nét đẹp thêu dệt hoa văn. Bên cạnh đó, công nghệ và quá trình đô thị hóa cũng đang làm mai một những bản sắc truyền thống.

Bảo tồn để phát triển bền vững

Theo các chuyên gia, trong bối cảnh hội nhập, trang phục truyền thống không thể bảo vệ bằng cách “đóng khung” hay chỉ trưng bày. Muốn tồn tại lâu dài, nó cần được sử dụng thực sự. Các dự án đưa thổ cẩm vào thiết kế thời trang ứng dụng, làm phụ kiện, trang trí không gian sống… đang mở ra hướng đi mới, vừa giữ hồn văn hóa vừa phù hợp đời sống hiện đại. Điều quan trọng là sự sáng tạo phải dựa trên giá trị gốc, không làm sai lệch tinh thần của bộ trang phục. Bảo tồn trang phục truyền thống của các dân tộc thiểu số không phải là câu chuyện ngắn hạn. Đó là hành trình gắn văn hóa với đời sống, gắn bảo tồn với kinh tế, và quan trọng hơn cả là nuôi dưỡng tinh thần tự hào trong mỗi cộng đồng. Khi người dân muốn mặc – không phải bị “bắt buộc” mặc – thì bộ trang phục truyền thống mới thực sự sống lại, bền vững và có tương lai.

TS Triệu Văn Bình cho rằng, để chuyển hóa tiềm năng thành hiện thực và khắc phục những thách thức hiện tại, cần hoàn thiện khung pháp lý và bảo hộ di sản. Đầu tư vào con người và truyền dạy. Xây dựng chính sách đãi ngộ đặc biệt cho các nghệ nhân và truyền nhân trẻ tham gia trực tiếp vào việc truyền dạy nghề dệt, thêu, nhuộm. Hỗ trợ vốn và công nghệ, cung cấp vốn đối ứng để các làng nghề mua sắm nguyên liệu truyền thống và thiết bị hỗ trợ để nâng cao năng suất mà vẫn giữ được chất lượng. Tạo điều kiện cho các doanh nghiệp du lịch và thời trang uy tín ký kết hợp đồng hợp tác chính thức, dài hạn với các hợp tác xã/nhóm nghệ nhân dân tộc. Xây dựng chiến lược thương hiệu quốc gia cho các sản phẩm thủ công từ trang phục, gắn liền với thông điệp về bền vững, văn hóa và đạo đức.

Còn theo PGS. TS Nguyễn Thị Thu Phương - Viện trưởng Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam, mỗi dân tộc phải có ý thức nâng cao năng lực bảo vệ, phát huy giá trị trang phục, để văn hóa hòa nhập mà không hòa tan, đánh mất bản sắc. Cần khảo sát, kiểm kê, lập danh mục di sản trang phục truyền thống của các dân tộc thiểu số trên cả nước. Đồng thời, tổ chức lễ hội, không gian văn hóa để đồng bào thường xuyên có cơ hội quảng bá bản sắc trang phục... ông nghệ không chỉ là phương tiện lưu giữ di sản hiệu quả trước tốc độ biến đổi nhanh chóng của đời sống mà còn là kênh quảng bá, lan tỏa đặc sắc trang phục dân tộc tới bạn bè trong nước và quốc tế.

Phạm Sỹ