Mở cơ chế, thay đổi tư duy để doanh nghiệp nhà nước khẳng định vai trò dẫn dắt nền kinh tế

Các DNNN tiếp tục giữ vai trò dẫn dắt trong các lĩnh vực chiến lược

Hiệu quả nhưng vẫn còn nhiều bất cập

Thời gian qua, các DNNN tiếp tục giữ vai trò dẫn dắt trong các lĩnh vực chiến lược như năng lượng, hạ tầng, viễn thông, logistics, an ninh - quốc phòng.Theo số liệu thống kê, hiện có 866 doanh nghiệp có vốn nhà nước do 49 bộ, ngành, địa phương thực hiện đại diện chủ sở hữu phần vốn. Tính đến cuối năm 2024, các doanh nghiệp, trừ 4 ngân hàng thương mại nhà nước, đang quản lý tổng tài sản trên 4,3 triệu tỷ đồng, tổng vốn chủ sở hữu trên 1,9 triệu tỷ đồng, đóng góp cho ngân sách nhà nước trên 400.000 tỷ đồng/năm.

Báo cáo tình hình tài chính và kết quả hoạt động sản xuất, kinh doanh năm 2024 cho thấy, lợi nhuận trước thuế đạt 256 nghìn tỷ đồng, tăng 18% so với năm 2023. Tỷ suất lợi nhuận trước thuế/vốn chủ sở hữu bình quân chung là 13%, tỷ suất lợi nhuận trước thuế/tổng tài sản bình quân chung là 6%. Riêng trong 6 tháng đầu năm 2025, tổng doanh thu hợp nhất của các tập đoàn, tổng công ty nhà nước ước đạt 1.070 nghìn tỷ đồng, lợi nhuận trước thuế là 82,1 nghìn tỷ đồng, nộp ngân sách nhà nước đạt 102,7 nghìn tỷ đồng.

Tuy nhiên, đại diện Cục Phát triển DNNN cho biết, bên cạnh những thành tựu đạt được, DNNN đang đối mặt với nhiều thách thức. Trong đó, vai trò dẫn dắt, tạo động lực cho doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế phát triển và thúc đẩy liên kết, hình thành chuỗi giá trị gia tăng còn hạn chế. Chỉ có một số tập đoàn, tổng công ty lớn hoạt động trong những ngành có ảnh hưởng quyết định đến việc nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế, dẫn dắt quá trình chuyển đổi cơ cấu kinh tế như công nghệ lõi, công nghệ số, các ngành năng lượng mới, năng lượng sạch, năng lượng tái tạo và các ngành chứa đựng giá trị khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Trong khi đó, hầu hết các DNNN còn lại hoạt động trong ngành, lĩnh vực then chốt, thiết yếu đều vận hành theo phương thức khép kín, thực hiện gần như toàn bộ các khâu của quá trình sản xuất, kinh doanh để tạo thành chuỗi sản xuất khép kín nội bộ, chưa tạo nhiều điều kiện để doanh nghiệp khác tham gia vào chuỗi sản xuất, tiêu thụ.

Đặc biệt, nguồn lực về vốn, tài sản chưa được khơi thông do quy định về phân công, phân cấp thẩm quyền quyết định đầu tư chưa trao quyền tự chủ cho doanh nghiệp đối với các quyết định đầu tư lớn, các quyết định mang tính rủi ro. Tính chủ động, cạnh tranh trong hoạt động sản xuất, kinh doanh còn hạn chế. Hoạt động đầu tư chủ yếu vẫn mang tính đơn lẻ, chưa có sự phối hợp, liên kết, tận dụng thế mạnh trong các lĩnh vực, chưa tham gia sâu, rộng hội nhập kinh tế quốc tế, chưa chủ động tiên phong trong việc hình thành chuỗi giá trị trong nước và quốc tế.

Nguyên nhân chủ yếu là do nhận thức, năng lực, tư duy trong chỉ đạo, tổ chức thực hiện cơ cấu lại, đổi mới và nâng cao hiệu quả hoạt động còn hạn chế. Chính sách, pháp luật chưa kịp thời, thiếu đồng bộ, chưa sát với thực tiễn và xu thế phát triển, chưa tạo sự chủ động cho hoạt động sản xuất, kinh doanh của DNNN. Việc phân cấp, phân quyền chưa thực sự mạnh mẽ, chưa rõ trách nhiệm, còn nhiều vướng mắc, nhiều thủ tục không cần thiết. Tính chủ động của một số doanh nghiệp trong ứng dụng khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo, nâng cao năng lực quản trị còn yếu. Chính sách và công tác tuyển dụng, đào tạo, bồi dưỡng, bổ nhiệm cán bộ quản lý, quản trị doanh nghiệp thiếu thống nhất và nhiều bất cập…

Tạo hành lang pháp lí thống nhất

Để khắc phục tình trạng này, Quốc hội đã thông qua Luật Quản lý và đầu tư vốn nhà nước tại doanh nghiệp (sửa đổi), tạo hành lang pháp lý quan trọng giúp thống nhất, minh bạch hóa việc quản lý, sử dụng vốn nhà nước, tăng cường phân cấp và nâng cao trách nhiệm của cơ quan đại diện chủ sở hữu. Đây là bước tiến quan trọng, tạo đột phá về thể chế để các doanh nghiệp nói riêng, khu vực kinh tế nhà nước nói chung phát triển năng động, hiệu quả, phù hợp với yêu cầu hội nhập quốc tế.

Theo Bộ trưởng Bộ Tài chính Nguyễn Văn Thắng, Nhà nước đã “mở hết cỡ về thể chế”, từ sửa đổi luật liên quan như Luật Đầu tư, Luật Đấu thầu, đến các chính sách về thuế, kế toán, định giá tài sản... Nhà nước chuyển vai trò từ "điều hành" sang "kiến tạo", chỉ tập trung quản lý phần vốn góp, trao quyền chủ động cho DNNN quyết định cơ chế tiền lương, đầu tư, huy động vốn và cả chiến lược phát triển. Đây không chỉ là một bước cải cách về hình thức mà là thay đổi căn bản trong cách tiếp cận quản lý DNNN, tạo điều kiện để doanh nghiệp thực sự vận hành theo nguyên tắc thị trường.

Tuy nhiên, để thực hiện được điều này, theo nguyên Phó Chủ tịch Quốc hội Phùng Quốc Hiển, giải pháp đầu tiên và quan trọng nhất là phải tiếp tục đổi mới tư duy trong xây dựng, hoàn thiện thể chế cũng như nhận thức về DNNN trong bối cảnh mới. Có như vậy, DNNN mới có thể tiếp tục phát huy và phát huy tối đa vị trí, vai trò chủ đạo, then chốt trong phát triển kinh tế - xã hội đất nước.

Cùng với đó, một số chuyên gia cho rằng cần xây dựng hệ thống giám sát hiệu quả, minh bạch, tránh lạm dụng quyền lực hoặc buông lỏng quản lý. Nâng cao năng lực hội đồng quản trị, quản lý DNNN, gắn trách nhiệm với hiệu quả kinh doanh và phát triển bền vững. Đổi mới cách tiếp cận quản lý vốn nhà nước, theo hướng phân biệt rõ vai trò Nhà nước - doanh nghiệp, không can thiệp hành chính vào hoạt động sản xuất kinh doanh.

Hương Giang