Mở lại cuộc truy lùng thủ lĩnh 'bạo chúa' người Uganda

Thủ lĩnh Joseph Kony biệt tung tích sau khi bỏ trốn khỏi Uganda năm 2006

Vào ngày 9 và 10-9-2025, Tòa án The Hague đã tổ chức phiên điều trần để xác nhận các cáo buộc đối với Kony. Đến ngày 5-11, tòa án đã xác nhận các cáo buộc chống lại Joseph Kony, đồng thời cảnh báo rằng sẽ không thể xét xử nếu không có sự hiện diện của hắn vì Quy chế Rome (văn kiện thành lập ICC) cấm điều này. Bà Ana Manero - Giáo sư ngành Luật Quốc tế công tại Đại học

Carlos III ở Madrid (Tây Ban Nha) lưu ý, đây là lần đầu tiên phiên điều trần diễn ra khi bị cáo vắng mặt. Việc xét xử vắng mặt những tội phạm bị ICC truy nã dù là không thể nhưng ít nhất là tiền lệ cho thấy điều này cần thiết để đảm bảo tội ác được chính thức thừa nhận, nạn nhân được công nhận và thủ phạm bị lên án công khai.

Với tư cách là thủ lĩnh Quân đội kháng chiến của Chúa (LRA - một nhóm vũ trang có khuynh hướng sùng bái tôn giáo từ năm 1987), Joseph Kony đã chỉ đạo sát hại từ 40.000 - 80.000 người ở Uganda cho đến giữa những năm 2000. Theo Liên hợp quốc, ít nhất 100.000 người đã thiệt mạng và hơn 2 triệu người phải di dời do bạo lực của nhóm này và đối thủ của chúng (tức Quân đội Uganda). Năm 2005, Tòa án Hình sự quốc tế (ICC) đã ban hành lệnh bắt giữ Joseph Kony với 39 tội danh về tội ác chiến tranh và tội ác chống lại loài người. 20 năm sau, Joseph Kony vẫn là kẻ đào tẩu bị truy nã lâu nhất, nhưng giờ đây The Hague đã chính thức tái khởi động cuộc truy lùng hắn vào thời điểm mà rất ít người (trừ các nạn nhân của hắn) còn nhớ đến tên tội phạm đã trở thành “bóng ma” này.

Trẻ em ở Odek, nơi sinh của Joseph Kony, trong một bức ảnh chụp năm 2019

Tội ác man rợ

Joseph Kony sinh khoảng năm 1961 tại Odek, Uganda. Là một tín đồ cuồng tín tôn giáo, Joseph Kony lãnh đạo phong trào cứu thế LRA nhằm lật đổ nhà lãnh đạo Uganda Yoweri Museveni và áp đặt chế độ thần quyền với hệ tư tưởng dựa trên sự pha trộn giữa các giáo lý Kitô giáo, chủ nghĩa dân tộc của người Acholi (dân tộc chiếm đa số ở miền Bắc Uganda), thuyết vật linh và chủ nghĩa môi trường khá điên rồ. Trong đó, hệ tư tưởng LRA dựa trên 10 điều răn: “Ngươi không được trộm cắp”, “Ngươi không được giết người”, “Hãy yêu thương người lân cận như chính mình”… Ngoài ra hệ tư tưởng này còn những quy tắc khác mang tính nghiêm khắc và bí ẩn, chẳng hạn như yêu cầu chiến binh không được ẩn núp trên chiến trường, hoặc cấm mang cành cây trong túi…

Joseph Kony xuất thân từ một gia đình tôn giáo ở miền Bắc Uganda có “nghề” phù thủy. Khi mới nổi lên, Joseph Kony muốn thiết lập một chính phủ mới, nhưng LRA dần trở thành lực lượng được ví như một giáo phái giết người. Và nạn nhân phải hứng chịu nhiều đau khổ nhất chính là trẻ em. Đội quân của Kony đã bắt cóc hơn 25.000 đứa trẻ suốt hàng chục năm. Khi bắt cóc, Kony và lính của hắn thường giết tất cả những người thân trong gia đình đứa trẻ để chúng không còn sự lựa chọn nào khác. Hắn đã biến các bé trai thành những cỗ máy giết người, gây dựng được đội quân trẻ em lớn nhất trong lịch sử và biến các bé gái thành vợ hoặc nô lệ tình dục. Đội quân của hắn đã xóa sổ nhiều ngôi làng, đốt nhà sau khi cướp của và giết người. Chúng còn khét tiếng với tội ác cắt tai, môi, miệng của những người vô tội nhằm răn đe những ai muốn trình báo.

Trong vô số nạn nhân của Joseph Kony có Dominic Ongwen - người bị bắt và đưa đến The Hague vào năm 2015 và đang thụ án 25 năm tù vì tội ác chống lại loài người.

Ongwen từng là một kadogo (tiếng Swahili nghĩa là “nhỏ bé”) - một chiến binh trẻ em. Phiên tòa xét xử nhân vật này tại The Hague đã phơi bày những cực hình mà anh ta phải chịu đựng. Ví dụ, Ongwen bị ép buộc phải lột da sống một đứa trẻ khác để trừng phạt cho ý định bỏ trốn. Trong tâm trí của những đứa trẻ bị LRA bắt cóc, Kony trấn áp bằng sự sợ hãi và dường như y có quyền năng huyền bí. Khi bị tách khỏi gia đình và gia nhập lực lượng của Kony, tất cả đều phải trải qua một nghi lễ tôn giáo kỳ lạ. Sau đó, những đứa trẻ này dường như bị tẩy não và nghe mọi điều Kony nói. Một trong những ví dụ cho sự tuân thủ tuyệt đối là việc mang vác đồ đạc của thủ lĩnh qua các khu rừng rậm châu Phi, bao gồm cả một vật dụng kỳ lạ đối với một tội phạm chiến tranh: Chiếc bồn tắm.

Năm 2006, vài tháng sau khi Tòa án The Hague ban hành lệnh bắt giữ, Joseph Kony đã trốn khỏi Uganda. Người ta tin rằng hắn ta đã ẩn náu tại khu vực tam giác biên giới giữa Cộng hòa Trung Phi, Sudan và Nam Sudan hoặc tại Cộng hòa Dân chủ Congo. Những tin đồn mới nhất từ nhiều năm trước cho thấy hắn đang ở vùng Kafia Kingi của Sudan.

Một bức ảnh chụp Joseph Kony cùng các con được cho là ở Nam Sudan năm 2008

Chiến dịch truy lùng thất bại

Với sự hỗ trợ của Washington, Uganda thậm chí còn triển khai 1.500 binh sĩ và khoảng 100 cố vấn Mỹ để truy lùng Joseph Kony. Căn cứ của họ nằm ở Obo, miền Đông Cộng hòa Trung Phi, nơi mà Dominic Ongwen cũng đã từng lẩn trốn. Theo tờ New York Times, vào tháng 3-2017, lực lượng truy tìm đã tìm được khu trại mà tên thủ lĩnh vừa bỏ lại, nhưng chỉ thấy chiếc bồn tắm mà kẻ đào tẩu thường dùng để tắm.

Tại Cộng hòa Trung Phi, nơi được tin là Kony có thể ẩn nấp, người Mỹ đào tạo binh lính nước sở tại bằng tiếng Pháp. Còn ở Uganda, các cố vấn Mỹ huấn luyện cho thành viên các đội tìm kiếm kỹ năng cơ bản, ứng phó với tình huống bất thường như làm nha sỹ hay thậm chí… đỡ đẻ. Mục tiêu chính của họ là nắm được thông tin để truy tìm tung tích của tên bạo chúa Joseph Kony. Điều này cũng giống như lính đặc nhiệm từng làm trong vụ tiêu diệt trùm khủng bố Osama bin Laden. Tin tình báo đã giúp lính Mỹ tìm ra tung tích hắn và họ tin rằng trường hợp Joseph Kony cũng như vậy.

Jean - một nhân viên cứu trợ từng hỗ trợ các nạn nhân của LRA ở Obo nhớ lại, ban đầu người dân địa phương nghi ngờ sự hiện diện của các cố vấn Mỹ to cao. Sự hiện diện của họ dường như quá chênh lệch so với việc truy đuổi một tên lãnh chúa đang bỏ trốn, đến nỗi người dân tin rằng họ đang theo đuổi mục tiêu khác, chẳng hạn như “tìm kiếm dầu mỏ”. Kony đã ngoài 50 tuổi - một ông già theo tiêu chuẩn địa phương - và lực lượng của hắn đã trở thành một nhóm “du kích đói” gồm vài chục chiến binh gầy gò, cướp bóc chỉ để kiếm ăn, mặc dù chúng vẫn bắt cóc trẻ em. Nhưng rồi, cuộc chiến do chính quyền Tổng thống Barack Obama tuyên bố chống lại tên lãnh chúa Uganda năm 2011 đã kết thúc với chiến lợi phẩm duy nhất là chiếc bồn tắm. Phái bộ phải đóng cửa vào tháng 4-2017 sau khi tiêu tốn khoảng 800 triệu USD.

Có lẽ tội ác của Joseph Kony sẽ không được thế giới biết đến nếu không có sự kiện năm 2004, một số thanh niên Mỹ thuộc giáo phái Tin Lành đến thăm Uganda. Bị sốc trước những tội ác kinh hoàng của LRA, họ đã thành lập một tổ chức phi chính phủ tên là Invisible Children tại San Diego (bang California). Năm 2012, Invisible Children đã phát hành một video có tựa đề “Kony 2012”, trong đó có cảnh trẻ em bị lực lượng dân quân bắt cóc. Khi đó, Joseph Kony đã lẩn trốn được 6 năm.

Ngày 6-3-2012, người dẫn chương trình truyền hình nổi tiếng thế giới Oprah Winfrey đã chia sẻ video nói trên lên tài khoản mạng xã hội của mình và nhận được 120 triệu lượt xem chỉ sau 5 ngày. Invisible Children đã gây quỹ được 12 triệu USD với bộ phim tài liệu đó. Hiện Mỹ tiếp tục treo thưởng 5 triệu USD cho bất cứ thông tin dẫn đến bắt giữ tên tội phạm khét tiếng Joseph Kony. Còn ICC vẫn hy vọng sẽ đưa được hắn ra xét xử.

Yến Chi