Nền tảng pháp lý toàn diện cho công tác dân số

Nhiều chính sách dân số mới nhằm khuyến khích sinh con đã được ban hành. (Ảnh: TTXVN)

Trong dự thảo Luật Dân số đang trình Quốc hội đã thể chế hóa việc chuyển trọng tâm chính sách dân số từ “kế hoạch hóa gia đình” sang “dân số và phát triển”.

Dự thảo Luật Dân số đang được trình, thảo luận để thông qua tại kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XV tập trung giải quyết bốn chính sách lớn: Duy trì mức sinh thay thế; giảm thiểu mất cân bằng giới tính khi sinh; nâng cao chất lượng dân số; thích ứng già hóa dân số.

Giảm mất cân bằng giới tính khi sinh

Việt Nam đang chứng kiến những thay đổi sâu sắc về quy mô, cơ cấu và chất lượng dân số. Mức sinh giảm mạnh, mất cân bằng giới tính khi sinh và tốc độ già hóa dân số tăng nhanh. Thực hiện chính sách kế hoạch hóa gia đình, tổng tỷ suất sinh của Việt Nam giảm mạnh, nhờ đó số con trung bình của một phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ giảm từ 3,2 xuống còn 1,96 con. Tuy nhiên, thành công đó cũng mở ra loạt thách thức mới: Mức sinh giảm dưới mức thay thế ở nhiều tỉnh, trong khi quá trình già hóa dân số diễn ra nhanh hơn dự kiến; mất cân bằng giới tính khi sinh, chênh lệch mức sinh giữa các vùng, miền và biến động lao động do di cư. Theo thống kê, năm 2025, Việt Nam có hơn 10,3 triệu người từ 65 tuổi trở lên, chiếm hơn 10% số dân. Trong khi đó, mức sinh tại một số đô thị lớn chỉ còn khoảng 1,5 con/phụ nữ, thấp hơn nhiều so với mức cần thiết để duy trì cơ cấu dân số. Báo cáo quốc gia đầu tiên về đăng ký và thống kê hộ tịch giai đoạn (2021-2024) cho thấy, tỷ lệ mất cân bằng giới tính khi sinh ở nước ta ngày càng nghiêm trọng, trong đó Bắc Ninh (cũ) là địa phương có mức chênh lệch cao nhất với 119,6 bé trai/100 bé gái. Theo Bộ Y tế, nếu mất cân bằng giới tính khi sinh tiếp tục ở mức cao, đến năm 2034, Việt Nam sẽ thừa 1,5 triệu nam giới trong độ tuổi 15-49 và con số này sẽ tăng lên 1,8 triệu vào năm 2059.

Những thực trạng nêu trên nếu không có giải pháp điều chỉnh kịp thời sẽ gây ra hệ lụy đối với phát triển kinh tế-xã hội, nhất là trong việc bảo đảm nguồn nhân lực và an sinh xã hội. Theo Phó Cục trưởng Dân số (Bộ Y tế) Phạm Vũ Hoàng, để khắc phục những bất cập của Pháp lệnh Dân số và phù hợp xu thế phát triển hiện nay, dự thảo Luật Dân số đã cụ thể hơn về các chính sách và biện pháp nâng cao chất lượng dân số. Theo đó, dự thảo Luật Dân số gồm 8 chương, 31 điều, tập trung vào bốn chính sách chủ chốt: Duy trì mức sinh thay thế, giảm mất cân bằng giới tính khi sinh, thích ứng già hóa dân số và nâng cao chất lượng dân số.

Việc ban hành Luật Dân số sẽ hoàn thiện hành lang pháp lý, góp phần nâng cao chất lượng dân số khi các chỉ tiêu như: Sức khỏe thể chất, tinh thần, tầm vóc tuổi thọ và chất lượng cuộc sống của người dân Việt Nam được nâng cao. Đáng chú ý, các địa phương sẽ lồng ghép mục tiêu dân số vào kế hoạch phát triển kinh tế-xã hội hằng năm, tránh tình trạng dân số chỉ được xem là vấn đề riêng của ngành y tế. Đây sẽ là yếu tố then chốt giúp luật đi vào cuộc sống.

Đối với tình trạng mất cân bằng giới tính khi sinh và đưa tỷ số giới tính khi sinh về mức cân bằng tự nhiên, dự thảo Luật Dân số đã đưa ra các quy định: Cấm lựa chọn giới tính thai nhi dưới mọi hình thức (trừ trường hợp xác định giới tính phục vụ chẩn đoán và điều trị các bệnh di truyền liên quan đến giới tính); sẽ đình chỉ hành nghề đối với người có hành vi công bố, thông báo, tiết lộ thông tin về giới tính thai nhi cho khách hàng; khuyến khích đưa nội dung không trọng nam hơn nữ, không lựa chọn giới tính khi sinh vào hương ước, quy ước của cộng đồng dân cư.

Bên cạnh đó, dự thảo luật đưa ra chính sách khuyến khích sinh con ở nơi có mức sinh thấp; đồng thời tăng cường các biện pháp truyền thông, giáo dục thay đổi nhận thức về bình đẳng giới và giá trị của con người. Dự thảo cũng đề ra những chính sách nhằm phân bố dân cư và điều tiết di cư hợp lý… Những chính sách này nhằm giải quyết tình trạng “ít dân” ở khu vực miền núi, trong khi đô thị lớn đã quá tải và điều này tạo nền tảng cho phát triển cân bằng cơ cấu dân số các khu vực.

Duy trì mức sinh thay thế

Cục trưởng Cục Dân số Lê Thanh Dũng chia sẻ, chính sách duy trì mức sinh thay thế là một trong bốn nhóm chính sách lớn được quy định dự thảo luật. Bên cạnh kế thừa quy định quyền và nghĩa vụ của mỗi cặp vợ chồng, cá nhân trong việc sinh con tại Pháp lệnh Dân số; các biện pháp, chính sách nhằm khuyến khích, hỗ trợ cặp vợ chồng, cá nhân sinh con, nuôi con… dự thảo Luật Dân số đặc biệt nhấn mạnh các biện pháp duy trì mức sinh hợp lý, song song với chính sách hỗ trợ tài chính, nghỉ thai sản, ưu tiên tiếp cận phúc lợi xã hội cho các gia đình sinh đủ hai con. Dự thảo luật đề xuất tăng thời gian nghỉ thai sản khi sinh con thứ hai; hỗ trợ về tài chính đối với một số nhóm đối tượng (phụ nữ dân tộc thiểu số; phụ nữ ở địa phương có mức sinh thấp; phụ nữ sinh đủ hai con trước 35 tuổi)… Để thích ứng già hóa dân số, nhiều giải pháp sẽ được ban hành, như việc phát triển hệ thống chăm sóc dài hạn, dịch vụ lão khoa tại cộng đồng, khuyến khích mô hình “già hóa năng động”, tăng cơ hội việc làm cho người cao tuổi…

Thực hiện chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ trong ứng dụng chuyển đổi số, dự thảo Luật Dân số cũng đã nêu rõ việc ứng dụng chuyển đổi số trong quản lý dân số khi yêu cầu thống nhất cơ sở dữ liệu dân số quốc gia, liên thông với hệ thống dữ liệu dân cư và bảo hiểm xã hội. Đây là bước tiến mang tính đột phá, góp phần dự báo chính xác, giảm thủ tục hành chính và nâng cao hiệu quả quản lý.

Ông Dũng nêu rõ, trước khi trình Quốc hội, dự thảo Luật Dân số đã được tham vấn rộng rãi ý kiến từ các chuyên gia, nhà khoa học nhằm hoàn thiện, bảo đảm tính khả thi và phù hợp thực tiễn. Khi được ban hành và triển khai, Luật Dân số sẽ tạo ra chuỗi tác động tích cực giúp ổn định cơ cấu, quy mô, chất lượng dân số. Hệ thống chính trị, các tổ chức đoàn thể và người dân đều đã có nhận thức sâu sắc hơn về vai trò dân số đối với phát triển. Mạng lưới dân số-kế hoạch hóa gia đình phủ khắp từ Trung ương đến cơ sở là “cánh tay nối dài” để chính sách đi vào đời sống. Hạ tầng chuyển đổi số đang phát triển mạnh mẽ, nhất là cơ sở dữ liệu dân cư và mã định danh cá nhân giúp việc quản lý, dự báo dân số chính xác và nhanh hơn… Đại diện Quỹ Dân số Liên hợp quốc (UNFPA) tại Việt Nam cho rằng, dự thảo Luật Dân số có tính khả thi cao khi quy định rõ trách nhiệm của từng cấp, từng ngành trong tổ chức triển khai từ Chính phủ, Bộ Y tế, Mặt trận Tổ quốc, các bộ, ngành… đều có nhiệm vụ cụ thể gắn với dân số và phát triển.

THANH MAI