Ngân mãi câu hát Ghẹo

Theo phong tục của hát Ghẹo, các quan trùm mặc áo the, khăn xếp ngồi trên sập và các bà trùm mặc áo năm thân, quần lụa sồi, đầu chít khăn mỏ quạ trải chiếu ngồi ngay bên dưới sập cùng nhau hát đối đáp.

PTĐT - Khi mùa xuân đến, khi mùa màng bội thu, lúc nông nhàn hay vào những đêm trăng sáng là lúc những câu hát Ghẹo được cất lên qua hình thức giao duyên... Cứ như vậy, Ghẹo đã tồn tại từ bao đời nay trên quê hương tôi - làng Nam Cường, xã Thanh Uyên, huyện Tam Nông và trở thành di sản văn hóa không thể thiếu trong đời sống của người dân nơi đây.

Về làng Nam Cường trong những ngày thu tháng 9, chúng tôi được trở về với những câu chuyện xa xưa để tìm hiểu về nguồn gốc ra đời của những câu ca Ghẹo mượt mà, đằm thắm gắn với câu chuyện dựng lại ngôi đình làng Nam Cường thờ Xuân Nương công chúa... Chuyện kể rằng, ngôi đình làng thờ nữ tướng Xuân Nương bị cháy, trai tráng Nam Cường cùng nhau lên rừng kiếm gỗ về dựng lại đình. Đến địa phận xã Thục Luyện (huyện Thanh Sơn) mệt quá, họ ngồi nghỉ chân. Thấy vậy, những chàng trai, cô gái Mường liền đem thịt rừng, rượu thơm ra đãi. Sau đó, các chàng trai lại tiếp tục cùng nhau lên rừng ngả gỗ đóng bè cho trôi theo dòng sông xuôi về. Nhưng đến đoạn bè bị mắc cạn, đẩy mãi không qua, những cô gái Mường ở thôn Hùng Nhĩ đi hái măng về bèn khuyên vừa đẩy bè vừa hát thì thần thác mới hài lòng để cho bè xuôi. Quả thật, khi trai gái hai bên cùng nhau đẩy và hát đối đáp với nhau thì bè nhích dần rồi chảy về xuôi. Thác thần từ đó được gọi là thác “Đôi ta”, khúc hát đẩy bè được gọi là “hát Ghẹo” hay còn gọi là “hát nước nghĩa”, hát Ghẹo Nam Cường - hát giữa các thôn làng kết nghĩa với nhau, “hát anh chị”- hai bên hát đối đáp với nhau...
Cũng từ đó mà hát Ghẹo ở Nam Cường trở thành nét đẹp văn hóa truyền thống tồn tại trong lòng mỗi người dân, trong làng, xã và được các vùng lân cận biết đến là loại hình văn hóa sinh hoạt cộng đồng thể hiện đậm nét văn hóa dân gian. Theo tục lệ, các xã thay phiên đón nhau theo từng năm. Đội “chủ nhà” luôn ra đón đoàn nước nghĩa từ xa, gặp nhau tay bắt mặt mừng, các cô nữ mời trầu các anh gọi là “cau dan trầu díu” và hát đối đáp với nhau bằng giọng mời trầu…

Mở đầu là giọng ví đãi trầu, các chị vừa hát vừa mời trầu quan khách.

Không phải là một loại hát tế lễ hay dân ca tín ngưỡng hát cửa đình, hát Ghẹo thường được tổ chức ở trong nhà của một ai đó trong làng hoặc trên đường tiễn bạn, với điều kiện phải sạch sẽ, thoáng mát và đặc biệt là nhà không có chuyện buồn. Theo cụ Phạm Thị Doanh ở khu 4, xã Nam Cường, những chị em được chọn hát Ghẹo của làng (đội chủ) không có tang bụi, giọng hát phải khỏe, ngọt ngào, mượt mà và phải nhớ được nhiều lời hát. Nước nghĩa được mời thì cử người nam trạc tuổi tương đương với nữ đội chủ của làng và cũng có tài năng ca hát để đáp lễ. Với cách xưng hô trang trọng, những ông già, bà già trong dịp tế lễ được gọi là “quan trùm”, “bà trùm”; các anh, các chị được gọi là “quan anh”, “quan chị”. Hai bên nước nghĩa đều dùng cách xưng hô trang trọng này không phân biệt chủ khách.Trong ngày tổ chức phục dựng vừa được tổ chức mới đây đã tái hiện lại phong tục hát Ghẹo, du khách gần xa cũng đã được biết đến các quan trùm, quan anh trong những trang phục áo the, quần trắng, khăn xếp đội đầu ngồi trên sập, giường giữa nhà và các bà trùm, quan chị khoác trên mình bộ áo năm thân, áo cánh trắng, quần lụa sồi, yếm điều, khăn mỏ quạ chít đầu quan chị trải chiếu ngồi ngay bên dưới sập, giường và bắt đầu cất tiếng hát Ghẹo. Hát Ghẹo được diễn xướng theo 4 phần mà dân gian gọi là 4 giọng: Ví đãi trầu; giọng sổng; sang giọng và ví tiễn chân…Mở đầu là giọng ví đãi trầu cùng lúc với việc các chị mời quan khách dùng trầu. Trầu thường được để vào khăn tay, hoặc để trên khay, trên đĩa và các chị hát mời bằng giọng lễ phép, ngọt ngào: “Em thưa với các anh em, miếng trầu để đĩa bưng ra, xin anh nhận lấy để mà thở than, thưa anh”. Sau khi kết thúc ví đãi trầu thì giọng hát chuyển sang giọng sổng, đây là lúc câu chuyện đã vào đề hai bên hát đối đáp chuyện trò thân mật với nhau. Giọng thứ ba gọi là sang giọng, được hát để các quan anh, quan chị thể hiện tài nghệ đối đáp của mình, đây được coi là cao điểm của ngày hội được bắt đầu với câu bắc cầu: “Tình tình tang tang, tịch tịch tang/Giọng sổng anh (chị) em ta hãy để đấy/Anh (chị) sang giọng nào cho em sang mấy/Tình tang em tang tình”… Sang giọng gồm có 36 chất giọng khác nhau, hát hết 36 giọng cũng là lúc trời vừa sáng, dân làng dọn cơm để khách ăn và chuẩn bị ra về. Tiễn khách ra về hai bên cùng hát giọng ví tiễn chân. Các câu ví lúc này được thốt lên từ đáy lòng của mỗi người sau một cuộc chuyện trò chứa chan tình cảm. Vậy nên lời ca ứng tác đầy cảm xúc, đầy sáng tạo nghệ thuật, vừa bay bổng vừa thắm đượm tình: “Anh về có chốn thở than/ Em về ngồi tựa phòng loan một mình/Anh về tự bóng sao mai/Đêm khuya em biết lấy ai bạn cùng”…Trải qua thời gian, đã có những lúc câu hát Ghẹo bị mai một, thế nhưng trong sâu thẳm tiềm thức của người dân Nam Cường nói riêng và Thanh Uyên nói chung, đặc biệt là các nghệ nhân cao tuổi vẫn coi đó là một phần đời sống tinh thần không thể thiếu, là “báu vật” của quê hương mình. Trao đổi với chúng tôi, ông Nguyễn Duy Phượng - Giám đốc Bảo tàng Hùng Vương (Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch) cho biết: “Việc phục dựng diễn xướng hát Ghẹo xã Thanh Uyên, nhằm bảo tồn, khôi phục di sản văn hóa đặc sắc của tỉnh. Qua đó, phục dựng lại các yếu tố văn hóa đã bị mai một không chỉ giúp người dân địa phương bảo tồn được nguyên vẹn giá trị văn hóa truyền thống quê hương mình mà việc phục dựng, ghi hình, làm phim khoa học nhằm quản lý, lưu giữ dữ liệu tại Bảo tàng Hùng Vương, phục vụ người dân trong tỉnh cũng như đồng bào cả nước tìm hiểu về hát Ghẹo để thấy rõ hơn sự phong phú của các giá trị văn hóa trên quê hương Đất Tổ”.

BẠCH DƯƠNG