Ngập úng đô thị - căn bệnh cũ chờ thuốc mới

Chỉ trong vòng 1 tuần, TP. Huế “gánh” liên tiếp 3 trận lũ kinh hoàng (Ảnh: Nhiệt Băng)

Chỉ rõ nguyên nhân “ngập mãn tính” của đô thị

Chỉ trong vòng 1 tuần, TP. Huế “gánh” liên tiếp 3 trận lũ kinh hoàng. Mưa lớn, lũ về gây ngập là điều khó tránh khỏi, nhưng đồng thời cũng đặt ra câu hỏi về năng lực tiêu thoát nước tại địa phương này.

Anh Lê Châu Quốc Việt (phường An Cựu, TP. Huế) than phiền: “Nước lên thì nhanh mà rút thì chậm, thường phải mất vài ngày. Địa hình Thành phố thấp trũng, hệ thống thoát nước kém, dẫn đến tình trạng ngập úng kéo dài”.

Theo ông Đào Xuân Học, Chủ tịch Hội Thủy lợi Việt Nam, thoát và tiêu nước phải đồng bộ, quy hoạch phải đi trước một bước. “Ngập úng đô thị bắt nguồn từ hai khâu trọng yếu gồm thoát nước trong đô thị và tiêu nước ra ngoài lưu vực. Nếu cống rãnh không đủ lớn, trạm bơm không đủ công suất, nước không thể rút kịp, ngập là tất yếu”, ông Học nhìn nhận.

Đại biểu Quốc hội Hoàng Hữu Chiến (đoàn An Giang) cho rằng, Bộ Xây dựng giữ vai trò chủ đạo về quy hoạch và quản lý nhà nước trong lĩnh vực xây dựng đô thị, giao thông và hạ tầng có liên quan. Trước tình trạng úng ngập tại các đô thị vẫn diễn ra và có diễn biến phức tạp như ngập úng tại Hà Nội sau bão số 11 vừa qua, ông Chiến đề nghị Bộ Xây dựng làm rõ nguyên nhân và giải pháp thực hiện trong thời gian tới để chấm dứt tình trạng này tại các đô thị trên cả nước.

Lý giải vấn đề trên, Bộ Xây dựng cho rằng, các đô thị thường nằm ở vùng đồng bằng sát biển, có nhiều sông ngòi và độ dốc tự nhiên nhỏ nên thoát nước trọng lực kém. Hiện tượng thời tiết cực đoan ngày càng gia tăng, mưa lớn kéo dài và đột ngột vượt quá tần suất thiết kế của hệ thống thoát nước đô thị, kết hợp với mực nước biển dâng (triều cường) và lũ thượng nguồn dồn xuống, gây nên ngập úng.

“Chẳng hạn, với Hà Nội, mạng lưới đường cống thoát nước của Thành phố chưa được đầu tư đồng bộ, đang trong quá trình cải tạo, nâng cấp, với lưu lượng mưa tính toán theo quy hoạch năm 2013 là 310 mm/2 ngày. Do ảnh hưởng của hoàn lưu bão số 10 và 11, trên địa bàn Thành phố có mưa lớn tập trung với cường độ cao, lượng mưa đo được tại nhiều khu vực trên 250 mm, có nơi đến 500 mm trong chưa đầy 1 ngày, làm quá tải năng lực tiêu thoát nước của hệ thống, dẫn đến úng cục bộ, ngập trên diện rộng”, Bộ Xây dựng cho hay.

Bộ cũng nhìn nhận, việc phát triển mạng lưới cống thoát nước không theo kịp tốc độ đô thị hóa. Tính đến tháng 12/2024, cả nước có 900 đô thị, trong đó hơn 200 đô thị từ loại IV trở lên, so với 86 đô thị vào năm 1998; tỷ lệ dân số thành thị năm 2024 đạt khoảng 44,3%. Trái ngược với tốc độ đô thị hóa, hệ thống thoát nước tại nhiều địa phương được xây dựng từ lâu (phần lớn hơn 50 năm, thậm chí từ thời Pháp thuộc).

Hệ thống thoát nước đô thị đan xen giữa cống cũ và mới, nhưng cơ bản vẫn là hệ thống thoát nước chung (nước mưa và nước thải cùng một hệ thống), nên khả năng thoát nước không đồng đều. Tỷ lệ đường ống thoát nước trên đầu người ở một số đô thị mới chỉ đạt khoảng 0,7 m/người, bằng 1/3 mức trung bình thế giới (2 m/người).

“Việc thiếu đầu tư nâng cấp, cải tạo, phát triển mạng lưới cống thoát nước khiến năng lực tiêu thoát bị hạn chế, không đáp ứng được khi lượng mưa tăng đột biến do biến đổi khí hậu, dẫn đến ngập úng. Bên cạnh đó, quá trình đô thị hóa khiến diện tích đồng ruộng, đất trống, ao hồ, kênh rạch trữ nước tự nhiên bị bê tông hóa, làm giảm đáng kể khả năng thấm nước bề mặt. Đây cũng là nguyên nhân khiến ngập úng đô thị trầm trọng hơn”, Bộ Xây dựng phân tích.

Hiện nay, cả nước có 6 thành phố trực thuộc Trung ương đã lập quy hoạch chuyên ngành thoát nước và quy hoạch quản lý cao độ nền. Tuy nhiên, các đồ án này được lập từ lâu và chưa được điều chỉnh phù hợp với tốc độ đô thị hóa, tốc độ phát triển dân số, đặc biệt là chưa tính đủ yếu tố biến đổi khí hậu và nước biển dâng.

Các tỉnh còn lại chỉ tích hợp phương án thoát nước trong quy hoạch tỉnh, nên mới mang tính định hướng chung, thiếu dữ liệu chi tiết, nhất là thông tin về biến đổi khí hậu và nước biển dâng. Các giải pháp thoát nước ở quy mô quy hoạch phân khu (1/2.000) hoặc quy hoạch chi tiết (1/500) có phạm vi nhỏ, nên tính liên kết và đồng bộ tổng thể chưa cao.

Bên cạnh đó, Việt Nam thiếu nguồn lực đầu tư cho công trình thoát nước đô thị. Tại nhiều địa phương, lĩnh vực thoát nước và xử lý nước thải chưa được quan tâm đúng mức. Ngân sách nhà nước từ Trung ương và địa phương dành cho lĩnh vực này mới đáp ứng khoảng 60% nhu cầu đầu tư. Trong khi đó, dân số tăng nhanh và quá trình đô thị hóa diễn ra mạnh, tỷ lệ chiều dài cống thoát nước trên đầu người thấp.

Ngân sách phân bổ cho thoát nước và xử lý nước thải chiếm tỷ lệ nhỏ so với các lĩnh vực như năng lượng, giao thông, viễn thông... Trong khi thiếu cơ chế, chính sách và hướng dẫn kỹ thuật cụ thể để khuyến khích đầu tư từ khu vực tư nhân hoặc theo hình thức PPP. Theo thống kê, từ năm 2010 - 2020, bằng chủ trương xã hội hóa, cả nước đã có 336 dự án PPP được ký kết hợp đồng (chủ yếu là BOT và BT), nhưng phần lớn thuộc lĩnh vực giao thông, tái định cư, năng lượng… Gần đây, hầu như không có dự án PPP nào về thoát nước và xử lý nước thải được triển khai.

Mặt khác, ý thức bảo vệ hệ thống thoát nước của cộng đồng còn thấp. Tình trạng xả rác xuống hồ điều hòa, mương thoát nước, bịt miệng ga thu nước vẫn phổ biến, làm giảm khả năng tiêu thoát nước của hệ thống, dẫn đến ngập úng.

Tìm “phác đồ điều trị” cho căn bệnh ngập úng

Bộ Xây dựng cho biết, đang xây dựng các giải pháp, cả trước mắt và lâu dài, để khắc phục tình trạng ngập úng tại các đô thị trên cả nước.

Theo đó, Bộ sẽ rà soát, điều chỉnh quy hoạch thoát nước, tính toán lại lưu lượng hệ thống, ưu tiên vốn đầu tư công cho lĩnh vực này; tập trung nguồn lực, xây dựng đồng bộ hệ thống công trình thoát nước theo quy hoạch, lập danh mục dự án PPP nhằm thu hút đầu tư; quyết liệt chỉ đạo, tập trung nguồn lực hoàn thành dứt điểm các dự án đang triển khai; đầu tư xây dựng trạm bơm đầu mối, tuyến cống gom, cống bao; nâng cấp và cải tạo các hệ thống thoát nước xuống cấp, thay thế hố ga thu nước cũ bằng hố ga ngăn mùi; đẩy nhanh tiến độ xử lý các điểm ngập úng lớn bằng biện pháp như xây bể chứa, trạm bơm.

Trên cơ sở quy hoạch và kế hoạch phát triển hệ thống thoát nước, Bộ Xây dựng đề nghị UBND các tỉnh, thành phố đôn đốc, đẩy nhanh tiến độ chuẩn bị và thực hiện các dự án thoát nước, xử lý nước thải, bảo đảm chất lượng và tiến độ.

Quan điểm của Bộ là các địa phương cần ưu tiên đầu tư xử lý các điểm ngập úng cục bộ tại khu vực trung tâm, nơi có hệ thống thoát nước cũ, xuống cấp. Đặc biệt, các thành phố trực thuộc Trung ương đã có quy hoạch chuyên ngành cần tập trung nguồn lực đầu tư theo kế hoạch được phê duyệt, đồng thời rà soát, xác định cao độ nền khống chế cho toàn đô thị.

Các địa phương phải quản lý chặt chẽ cao độ nền xây dựng của các dự án thông qua quy hoạch chi tiết, cấp phép xây dựng, thanh tra và kiểm tra; tăng cường các giải pháp phi công trình như mở rộng diện tích và dung tích chứa nước, hồ điều hòa, hạn chế bê tông hóa bờ sông, kênh mương trong đô thị; hướng tới thoát nước bền vững (thoát nước chậm) thích ứng với biến đổi khí hậu; xây dựng bản đồ ngập úng, ứng dụng hệ thống cảnh báo sớm và mô hình dự báo ngập theo thời gian thực; ứng dụng công nghệ quản lý thoát nước thông minh, số hóa dữ liệu thoát nước, tạo cơ sở dữ liệu GIS phục vụ quản lý.

Về lâu dài, quy hoạch thoát nước sẽ được tích hợp với quy hoạch sử dụng đất, giao thông và thủy lợi, nhất là trong quá trình các tỉnh, thành phố điều chỉnh quy hoạch tỉnh sau sáp nhập.

Ông Tạ Quang Vinh, Cục trưởng Cục Kết cấu hạ tầng xây dựng (Bộ Xây dựng) thông tin, Bộ Xây dựng đang chỉnh lý, hoàn thiện Dự án Luật Cấp, thoát nước trình Chính phủ năm 2026 và Quốc hội ban hành năm 2027; đồng thời rà soát, sửa đổi Nghị định số 80/2014/NĐ-CP về thoát nước và xử lý nước thải, trình Chính phủ tháng 6/2026.

“Nguồn vốn đầu tư xây dựng hệ thống thoát nước theo quy hoạch của các địa phương hiện không đáp ứng được nhu cầu, trong khi tổng nhu cầu đầu tư đến năm 2030 khoảng 250.000 - 300.000 tỷ đồng. Điều này đòi hỏi Nhà nước phải có nguồn vốn từ ngân sách hoặc kêu gọi các nguồn lực khác để đáp ứng nhu cầu của địa phương”, ông Vinh cho hay.

Có thể nói, ngập úng không chỉ là hệ quả của mưa lớn, mà còn phản chiếu chất lượng quy hoạch, năng lực quản lý và tầm nhìn phát triển đô thị. “Thuốc mới” đã được kê, nhưng để chữa dứt căn bệnh cũ, cần sự kiên quyết trong hành động, phối hợp đồng bộ giữa các ngành, các cấp.

Nhiệt Băng