Nghe nghệ nhân nghề yến kể chuyện nghề
Nghệ nhân Võ Văn Cam (phường Nha Trang) có thâm niên 36 năm gắn bó với nghề khai thác yến sào. Từ nhỏ, ông đã được những bậc cao niên, giàu kinh nghiệm truyền nghề, nhờ đó nắm được những tinh hoa, kỹ nghệ trong việc khai thác sản vật được mệnh danh là “vàng trắng”. Dù đã nhiều năm không trực tiếp leo giàn, bám vách trong các hang yến, nhưng nghệ nhân Võ Văn Cam vẫn tiếp tục có những đóng góp với nghề.
Bén duyên với nghề từ nhỏ
Trong căn nhà ở số 17/7 đường Nguyễn Văn Thành, nghệ nhân Võ Văn Cam lần giở, lau sạch lại bộ dụng cụ để khai thác tổ yến đảo. Người đàn ông có gương mặt sạm nắng gió, bàn tay chai sần cẩn thận xem từng cái móc, cái nĩa, cái đục... gắn bó nhiều năm với ông và giờ đã thành những món đồ kỷ niệm. “Tôi là đời thứ 4 trong gia đình có 5 đời làm nghề yến. Hồi nhỏ, tôi được theo cha ra ngoài đảo chơi, có lúc gặp những hang yến nhỏ, người lớn không vào được phải nhờ những đứa trẻ như tôi vào hái tổ yến. Tôi được huấn luyện làm nghề khai thác tổ yến theo kiểu cha truyền con nối từ lúc đó”, ông Cam cho biết.
Những ngôi nhà bảo vệ đảo yến.
Ở tuổi 65 và đã rời xa công việc trực tiếp đi lấy tổ yến ở các đảo từ lâu, nhưng với ông đây vẫn là những ngày tháng ý nghĩa nhất của đời mình. Vậy nên, khi được hỏi về công việc mình từng làm, ông say sưa kể cho chúng tôi những câu chuyện nghề. Theo đó, nghề lấy tổ yến ngoài sự dũng cảm, khéo léo còn cần kinh nghiệm dày dặn. Để lấy được tổ yến, người thợ phải leo trèo trên vách đá, nhớ từng mẩu đá, từng vị trí đặt tay, đặt chân như thế nào để bước đi cho an toàn tới chỗ lấy yến. “Những người thợ ngày trước giỏi lắm. Họ nhớ từng hang, từng hốc con yến làm tổ để chỉ dạy cho con cháu cách lấy. Từ cách đi vào trong hang, xác định chỗ có... Tất cả đều do người trước chỉ cho người sau”, nghệ nhân Võ Văn Cam chia sẻ.
Chính vì nghề lấy tổ yến vất vả, nguy hiểm nên đòi hỏi người thợ phải có kinh nghiệm, chịu khó, cẩn trọng và khéo léo trong từng thao tác. Ngày trước, những người đàn ông ở khu vực Vĩnh Trường, Vĩnh Nguyên vượt sóng ra khơi khai thác yến sào là chấp nhận đối diện với những thử thách của thiên nhiên. Công cụ, phương tiện được dùng để khai thác yến cũng thô sơ, đơn giản với những chiếc ghe thuyền, sào chĩa, bao vải đựng tổ yến, đèn pin, dao rựa, búa đóng găng, sợi mây... Vào mùa thu hoạch, họ đến các hòn đảo có nhiều hang yến như: Hòn Nội, Hòn Ngoại, Hòn Chà Là, Hòn Đụn, Hòn Cỏ Ống, Hòn Đồi Mồi, Hòn Mun, Hòn Xà Cừ... thu hái tổ yến. “Tôi vẫn nhớ như in những khối đá, những lõm hang từ nơi mực nước dâng lên đến chỗ có yến là từ 50 - 100m. Những hang cao như thế, người lấy yến phải tìm cách đi lên đỉnh hang rồi dùng những sợi dây làm thang để đu xuống. Chỉ cần sơ sẩy chút là gặp hiểm nguy. Có những hang rất chật hẹp, người thợ không thể vào được, phải dùng dụng cụ đặc biệt là sào móc bằng thép, buộc thêm một sợi dây thép để có thể luồn lách vào trong kẽ đá. Khi móc tổ yến phải cảm nhận được để không làm cho tổ bị “chảy” xuống biển. Đối với các tổ cao quá thì có một dụng cụ khác đó là cây chỉa sắt, được gắn vào cây tre dài để hái tổ...”, nghệ nhân Võ Văn Cam hào hứng chia sẻ những kỹ thuật lấy tổ yến.
Giữ gìn nghề truyền thống
Nghe nghệ nhân Võ Văn Cam kể chuyện nghề yến, chúng tôi cảm nhận được những vất vả, gian nan của công việc lấy tổ yến. Người đi khai thác tổ yến có khi phải leo trèo hàng giờ liền trên những vách đá cheo leo giữa biển khơi. Cũng vì nghề này nguy hiểm nên mỗi công đoạn đều được người thợ thực hiện một cách cẩn thận, tỉ mỉ, như việc dựng giàn giáo bằng tre phải dùng dây mây để cột, tạo sự vững chắc cho giàn giáo... Những kỹ thuật đó đều được truyền dạy từ đời này sang đời khác, nhằm lấy được tổ yến một cách hoàn hảo, không bị vỡ. Với nghệ nhân Võ Văn Cam, nghề này vất vả, nguy hiểm là vậy, nhưng ông thích cảm giác được treo mình trên vách đá, nhìn ngắm cảnh biển bao la. Nghề này cũng giúp những người thợ như ông có thu nhập ổn định và góp phần bảo tồn loài chim yến quý hiếm.
Nghệ nhân Võ Văn Cam.
Với những người khai thác yến có tâm như nghệ nhân Võ Văn Cam, họ luôn ý thức rõ việc thu hoạch yến sào gắn liền với bảo tồn, giữ gìn sản vật quý này. Để làm được điều đó, người khai thác yến tự đặt cho mình những nguyên tắc như: Chỉ lấy tổ trống, không lấy tổ có trứng hoặc chim non; thu hoạch đúng thời điểm, khi chim yến đã bay đi kiếm ăn; không gây ồn ào, náo động gần khu vực làm tổ của chim yến; vệ sinh sạch sẽ khu vực hang động để chim yến có môi trường sống tốt. Với mong mỏi những kỹ năng nghề nghiệp của mình được lưu truyền, nghệ nhân Võ Văn Cam đã tích cực truyền nghề cho hàng chục người. Có thể kể đến một số người đang hoạt động nghề tích cực như: Trần Vũ, Dương Văn Sơn, Dương Thanh Dũng, Võ Dương Minh Trí, Nguyễn Thái Châu, Nguyễn Duy Hòa... “Nhờ chú Võ Văn Cam “cầm tay chỉ việc” nghề khai thác yến, tôi được học những kỹ năng, kinh nghiệm quý trong nghề. Cũng nhờ đó, tôi có công việc ổn định, thu nhập tốt để chăm lo cho gia đình, đồng thời góp phần vào việc bảo vệ loài chim yến”, anh Nguyễn Duy Hòa (phường Nam Nha Trang) chia sẻ.
Một hòn đảo đang được khai thác yến sào.
Trong nghề khai thác yến sào, việc truyền nghề vẫn được duy trì theo phương thức “cầm tay chỉ việc”. Những người có kinh nghiệm sẽ trực tiếp hướng dẫn, truyền dạy cho thế hệ sau. Những người yêu nghề như nghệ nhân Võ Văn Cam luôn mong muốn truyền được hết những tinh hoa, kỹ năng nghề lấy tổ yến cho thế hệ sau, góp phần bảo tồn nghề truyền thống của quê hương. Ông cũng hy vọng sẽ có nhiều người biết đến, trân trọng những giá trị văn hóa đặc sắc của nghề lấy “vàng trắng” này.
Ông Lê Văn Hoa - Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch: Nghệ nhân Võ Văn Cam là người nắm giữ những kỹ năng, kinh nghiệm quý của nghề khai thác yến sào ở các đảo. Ông có nhiều năm gắn bó, trải qua nhiều thăng trầm với nghề, chứng kiến sự phát triển nghề yến như hiện nay. Trong quá trình xây dựng hồ sơ Tri thức khai thác và chế biến Yến sào Khánh Hòa được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, chúng tôi đã nhận được sự hỗ trợ rất lớn từ nghệ nhân Võ Văn Cam. Ông còn tích cực truyền dạy nghề cho thế hệ sau. Chính vì thế, chúng tôi đã đề nghị ông làm hồ sơ và tiến hành các bước cần thiết để đề nghị Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xét công nhận Nghệ nhân Ưu tú trong thời gian tới.
Nghệ nhân Võ Văn Cam từng có nhiều năm làm bảo vệ ở đảo yến Hòn Đụn; phụ trách các đảo yến: Hòn Mun, Hòn Ngoại, Hòn Nội, Hòn Hổ, Hòn Chà Là. Sau đó, ông từng làm Đội phó Đội Kỹ thuật khai thác; phụ trách Ban Kỹ thuật khai thác của Công ty TNHH Nhà nước Một thành viên Yến sào Khánh Hòa. Ông đã được nhận nhiều bằng khen của Thủ tướng Chính phủ, Chủ tịch UBND tỉnh về những thành tích trong quá trình công tác.
