Ngôi làng cổ

Và trong một chuyến đi, tôi bị hút theo tiếng thoi dệt vải lách cách mà lạc bước đến ngôi nhà sàn của chị Y Mứk. Dưới tán cây xanh mướt, chị Y Mứk đang say sưa dệt thổ cẩm. Dáng ngồi tần tảo của chị như đang kể một câu chuyện dài về thổ cẩm và tình yêu kỳ lạ của phụ nữ Ba Na với thổ cẩm.

Từ khi mới 15 tuổi, chị đã biết dệt. Trước đây, chị chỉ dệt vải may quần áo cho mình và cho người thân trong gia đình. Từ khi du lịch phát triển, thì thổ cẩm trở thành hàng hóa. Chị dệt thổ cẩm may khăn, áo, ba lô, đến ví, túi xách, mũ, giày... để bán cho du khách. Phần để kiếm thêm thu nhập, phần là để giữ nghề truyền thống.

Việc dệt được một tấm thổ cẩm là cả một quá trình lao động công phu và tỉ mỉ. Vải được dệt với khổ rộng từ 50 - 80cm, trung bình một ngày, một người dệt được từ 0,8 - 1m chiều dài. Để dệt tấm vải đủ may một cái váy hoặc áo mất từ 30 - 35 ngày (có thể lâu hơn); dệt xong tấm đắp cũng mất vài ngày; một áo khoác cho chồng, cho con trai cũng mất đến 2 ngày dệt không ngơi nghỉ.

Dệt thổ cẩm là nghề “mẹ truyền con nối”. Ngày xưa, phụ nữ Ba Na được làm quen với khung dệt, được mẹ dạy cho cách thêu thùa, cách nhận biết, tìm kiếm lá, rễ cây rừng để nhuộm màu sao cho đẹp, cho bền từ khi tay chưa dài bằng khung dệt. Dệt thổ cẩm trở thành tiêu chuẩn hàng đầu để các chàng trai chọn vợ; cô nào dệt nhanh, dệt đẹp sẽ có nhiều chàng trai theo đuổi. Để học nghề, phải đi tước từng sợi chỉ trong thân cây chuối ra để dệt thử; đến khi dệt thành công, mẹ mới cho tiền mua chỉ để dệt.

Màu sắc thổ cẩm của dân tộc Ba Na cũng rất giản dị, như hòa quyện với thiên nhiên, miên man hơi thở đại ngàn. Ông A Jar, dân tộc Ban Na, ở làng Plei Đôn, phường Kon Tum, một người am hiểu văn hóa các dân tộc thiểu số, cho hay, thổ cẩm của dân tộc Ba Na sử dụng 3 màu chính là trắng, đỏ và đen.

Màu đỏ tượng trưng cho sức mạnh, tình yêu; màu trắng tượng trưng cho khát vọng, ước mơ; màu đen tượng trưng cho quyền lực, sức mạnh của núi rừng, của thiên nhiên.

Điểm nổi bật trên trang phục Ba Na chính là những hoa văn được thêu dệt trên váy, áo. Trải qua nhiều thế hệ, phụ nữ Ba Na đã sáng tạo ra hàng trăm kiểu dáng hoa văn khác nhau trên thổ cẩm. Đó thường là những hình khối đối xứng mang tính biểu tượng cao, lấy thiên nhiên làm hình mẫu, phản ánh quan niệm về vũ trụ, trời - đất, âm - dương. Có thể nói, mỗi tấm thổ cẩm được làm ra là một bức tranh thiên nhiên thu nhỏ từ những nét cách điệu hình học.

Một điều đáng nể là, từ xa xưa đến nay, chỉ có phụ nữ dệt thổ cẩm. Nhiều người không biết chữ, nhưng họ vừa thiết kế, tạo mẫu hoa văn, vừa là thợ dệt. Và chỉ với đôi bàn tay khéo léo cùng trí tưởng tượng phong phú, họ đã “dệt” nên di sản, khi tháng 2/2023, nghề dệt thổ cẩm của dân tộc Ba Na được Bộ VH-TT&DL vinh danh Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Chị Y Mứk, dân tộc Ba Na, ở làng Kon Kơ Tu, xã Đăk Rơ Wa dệt thổ cẩm.

Thời thế xoay vần, do ít người mặc trang phục truyền thống, váy áo thổ cẩm được thay thế bởi những bộ quần áo hiện đại, nên người biết dệt ngày càng ít đi. Nhưng không vì thế mà nghề dệt thổ cẩm của dân tộc Ba Na lụi tàn. Bởi chỉ cần nhìn thấy khung dệt, tình yêu với thổ cẩm trong sâu thẳm tâm hồn mỗi phụ nữ Ba Na sẽ bùng cháy, thôi thúc họ cầm lên thoi dệt.

Bằng chứng là, ở bất cứ ngôi làng Ba Na trầm mặc nào, ta vẫn có thể bắt gặp những dáng phụ nữ tần tảo ngồi dệt, như chị Y Mứk vậy. Nếu để ý, ta vẫn nghe tiếng lách cách của khung cửi dệt vải. Bước vào một cánh cổng liêu xiêu nào đó, khi mắt còn chưa quen với khoảng sân ngập nắng, thì rất có thể cái mà bạn nhìn rõ nhất sẽ là khung dệt để bên hiên.

Và nếu ở đủ lâu, bạn sẽ được ngắm những bàn tay chai sần bởi cầm dao, cầm cuốc làm rẫy của các mẹ, các chị mềm mại, uyển chuyển như múa khi xe sợi kéo chỉ dệt, hoặc thêu thùa, tạo hình hoa lá cỏ cây, chim muông, thú rừng, ô vuông, ô trám.

Bạn hãy ngồi xuống, đừng nói gì cả, chỉ lặng yên nghe tiếng thoi lách cách; lặng yên ngắm đôi tay thoăn thoắt luồn thoi. Bạn sẽ nhận thấy, trong sâu thẳm tâm hồn của mỗi người phụ nữ Ba Na nhỏ bé ấy luôn có một tình yêu kỳ lạ với thổ cẩm. Tình yêu ấy giống như than hồng, cứ lặng lẽ, bền bỉ nép mình chờ đến lúc bùng cháy. Sau khi cảm nhận đủ rồi, bạn hãy trò chuyện với người dệt, họ sẽ cho bạn thấy rõ nhất thế nào là nghề dệt.

Và sẽ biết, những phận người có phần nhỏ nhoi, thầm lặng ấy có vai trò quyết định trong việc gìn giữ một nghề truyền thống trước nguy cơ mai một. Cứ thế, thế hệ này tiếp nối thế hệ khác, phụ nữ Ba Na truyền cho nhau đam mê và trách nhiệm giữ gìn di sản của dân tộc.

Bài, ảnh: HỒNG LAM