Nôn kéo dài, thủ phạm không nằm ở đường tiêu hóa

Một bệnh nhân nam, tuổi trung niên, đến khám vì nôn kéo dài. Người bệnh đã vượt hơn 500 km từ Nghệ An vào Đà Nẵng và đã trải qua 2 bệnh viện.

Triệu chứng xuất hiện trước đó khoảng 6 tháng với mệt mỏi kéo dài, ăn uống ít, sụt cân, khiến ông suy kiệt, sinh hoạt tại giường. Trong hơn 2 tháng gần đây, ông xuất hiện triệu chứng nôn, ban đầu nôn sau ăn, nhưng dần dần nôn không liên quan đến bữa ăn, nôn dai dẳng, kèm đau bụng thượng vị, thỉnh thoảng đại tiện phân lỏng.

Triệu kéo dài nên tình trạng của ông tồi tệ hơn, ông tìm đến bệnh viện, cả 2 lần ông đều được chẩn đoán nhiễm trùng đường ruột, nguy cơ nhiễm khuẩn huyết vì có lúc trong quá trình điều trị, huyết áp của ông có xu hướng thấp dù bình thường huyết áp của ông khoảng 160/90mmHg.

Nôn kéo dài - Ảnh minh họa BSCC

Ông đến khoa Nội tiêu hóa, Bệnh viện C Đà Nẵng trong tình trạng suy kiệt rõ, gần như không dung nạp với thức ăn, tiêu lỏng 2 lần/ngày, đau âm ỉ quanh rốn. Huyết áp có xu hướng thấp 90/60mmHg, nhịp tim nhanh và sốt nhẹ 38°C. Xét nghiệm cho thấy bạch cầu 12K, trong khi CRP và PCT hoàn toàn bình thường, natri máu hơi giảm.

Mọi thăm khám và xét nghiệm trông như một bệnh lý tiêu hóa, nên ông được dùng kháng sinh dự phòng. Tuy nhiên, cả nội soi dạ dày lẫn CT bụng đều không phát hiện bất thường nào giải thích triệu chứng trên.

Ngày thứ 2 của bệnh, khi chứng kiến cơn nôn thực sự của ông, các bác sĩ nghi ngờ khả năng tiêu hóa chỉ là phần nổi của tảng băng chìm. Bác sĩ bắt đầu nhìn lại cơ chế gây nôn để hiểu cặn kẽ hơn về cách thức gây bệnh với mong muốn có thể tìm được lời giải thích thuyết phục nhất.

Có thể tưởng tượng cơ thể có một “trung tâm điều phối nôn mửa” giống như một tổng đài cấp cứu 115 đặt tại hành tủy. Mọi tín hiệu báo nguy từ khắp nơi trong cơ thể đều được gửi về tổng đài này. Khi tổng đài thấy nguy hiểm đủ lớn nó bấm còi báo động khiến cơ thể nôn. Nhưng để kích hoạt báo động, tổng đài nhận tin nhắn từ 4 đội giám sát khác nhau:

Trung tâm điều phối nôn mửa của cơ thể - Hình minh họa BSCC

Đội 1: Vỏ não – Đội “Tâm lý và Cảm xúc” gây nôn khi có lo lắng, kích thích, bất an hay rối loạn hành vi. Nguyên nhân này có vẻ như ít liên quan gì đến bệnh nhân.

Đội 2: Nhân tiền đình – Đội “Cân bằng và Chuyển động". Đây là con chip cảm biến cân bằng của cơ thể, thường liên quan đến mất thăng bằng như say tàu xe, rối loạn tiền đình... trên bệnh nhân cũng có vẻ chưa phù hợp.

Đội 3: Thụ thể tạng – Đội “chuyên giám sát các tạng trong ổ bụng”. Đây là hệ thống cảm biến áp lực – viêm – căng giãn đặt dọc đường tiêu hóa, đường mật và phúc mạc. Sau khi nhận các kích kích sẽ gửi qua các dây thần kinh tạng (dây số X) hoặc sợi giao cảm báo cáo về trung tâm nôn, thường liên quan đến viêm, nhiễm trùng, tắc nghẽn đường tiêu hóa. Đây là nguyên nhân phổ biến nhất gây nôn, cũng chính vì vậy, nó là nguyên nhân được nghĩ đến đầu tiên nếu bệnh nhân có xuất hiện triệu chứng nôn.

Bệnh nhân đã trải qua 2 bệnh viện trước đó, được điều trị 2 đợt nhưng nôn vẫn kéo dài dai dẳng, hơn nữa khảo sát hệ tiêu hóa nhưng chưa phát hiện ra vấn đề tại đây nên tạm thời loại trừ.

Đội 4: CTZ – Vùng kích hoạt thụ thể hóa học (Chemoreceptor Trigger Zone). CTZ giống như máy dò độc chất đặt ngay dưới sàn não thất 4 có thể nhận biết sự dư thừa hay thiếu hụt của các chất cần thiết đối với cơ thể, thuốc hoặc độc tố. Đây là một trong những nguyên nhân ít được chú ý khi nôn bởi lẽ tính phức tạp của nó. Sau khi ngoại suy, thử dò tìm mối liên hệ giữa vùng CTZ với nôn, nó đã cho thấy nhiều manh mối.

"Hỏi kỹ tiền sử bệnh nhân, ông cho biết rằng bị gút hiện có hạt tophi nhiều ở khớp và thường dùng thuốc giảm đau không rõ loại để điều trị hơn 10 năm nay, một xét nghiệm cortisol được làm, kết quả 319, dù so với máy trong giới hạn bình thường, nhưng vẫn quyết định dùng thử hydrocortisone.

Kết quả, chỉ 1 ngày sau đó, bệnh nhân giảm nôn ngoạn mục và bệnh nhân ăn lại bằng đường miệng hoàn toàn chỉ sau 3 ngày điều trị. Điều này đã ủng hộ cho việc giảm nồng độ cortisol là yếu tố thúc đẩy nôn và khiến nôn kéo dài dai dẳng.

Bệnh nhân xuất viện, được điều trị với hydrocortisone, triệu chứng nôn đã ngưng hoàn toàn, các triệu chứng đau bụng, tiêu lỏng cũng từ đó mà biến mất, đồng thời huyết áp bệnh nhân đã hồi phục trở lại, thậm chí tăng đến mức ban đầu 160/90mmHg, cân nặng cũng đang bắt đầu tăng dần.

Có lẽ đối với ông, việc ăn lại được đó là điều hạnh phúc nhất cho đến thời điểm hiện tại. Mệt mỏi, ăn uống ít, teo cơ, suy kiệt, huyết áp thấp là những mảnh ghép còn lại của bức tranh đầy đủ hơn là suy tuyến thượng thận do ông đã sử dụng thuốc giảm đau kéo dài để điều trị gút, sự thiếu hụt cortisol đã kích hoạt vùng CTZ và dẫn đến hiện tượng nôn", bác sĩ điều trị cho biết.

BS Nguyễn Tấn Hải (Khoa Nội tiêu hóa, Bệnh viện C Đà Nẵng)

BS Nguyễn Tấn Hải