Sự kết hợp hài hòa giữa y học và văn chương trong 'Thượng kinh ký sự' của Hải Thượng Lãn Ông

Bìa sách "Thượng kinh ký sự"

Ông sinh năm 1724 tại trấn Hải Dương (nay thuộc Hưng Yên), nhưng phần lớn cuộc đời lại gắn bó với vùng Hương Sơn, Hà Tĩnh – quê mẹ. Sinh trưởng trong một gia đình có truyền thống khoa bảng, Lê Hữu Trác thuở nhỏ được giáo dục bài bản về Nho học, từng dấn thân vào chốn quan trường và binh nghiệp. Tuy nhiên, chính biến cố cá nhân và những trải nghiệm thực tiễn đã đưa ông đến với y học. Với sự miệt mài nghiên cứu và thực hành y thuật, ông đã trở thành một thầy thuốc tài danh, được người đời kính trọng với hiệu Hải Thượng Lãn Ông, nghĩa là “ông già lười ở đất Hải Thượng” - một cách khiêm nhường để thể hiện quan niệm sống thanh bạch, tránh xa danh lợi.

Bên cạnh những đóng góp to lớn cho y học, Hải Thượng Lãn Ông còn là một nhà văn tài hoa. Tác phẩm “Thượng kinh ký sự” là một minh chứng tiêu biểu cho tài năng văn chương của ông. Được viết vào năm 1783, tác phẩm là một ký sự ghi lại hành trình ra kinh đô chữa bệnh cho Thế tử Trịnh Cán theo lệnh triệu mời của triều đình. Thông qua những trang viết sinh động, tác giả không chỉ mô tả quá trình chẩn đoán, bốc thuốc mà còn khắc họa bức tranh chân thực về cuộc sống chốn cung đình, cảnh sắc thiên nhiên, con người và những suy tư sâu sắc của chính ông về danh lợi, y đức và cuộc đời.

Điều đặc biệt ở “Thượng kinh ký sự” chính là sự kết hợp hài hòa giữa hai lĩnh vực tưởng chừng rất khác biệt: y học và văn chương. Nếu như phần y học mang đến cho độc giả những kiến thức quý báu về cách chẩn bệnh, kê đơn, quan điểm trị bệnh theo phương pháp Đông y, thì phần văn chương lại giúp tác phẩm trở nên hấp dẫn, giàu hình ảnh và đậm chất trữ tình. Những trang viết vừa có sự tỉ mỉ, chính xác của một thầy thuốc, vừa có sự uyển chuyển, tinh tế của một nhà văn. Nhờ vậy, “Thượng kinh ký sự” không chỉ có giá trị y học mà còn là một tác phẩm văn học đặc sắc, góp phần làm phong phú thêm nền văn học trung đại Việt Nam.

Với những giá trị đa chiều đó, nhân Ngày Thầy thuốc Việt Nam (27/2), bài viết này sẽ cùng độc giả khám phá về sự kết hợp giữa y học và văn chương trong “Thượng kinh ký sự”, qua đó làm rõ tài năng và tư tưởng của Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác – một bậc danh y đồng thời là một cây bút xuất sắc của thế kỷ XVIII.

*

Trước hết từ phương diện y học, Hải Thượng Lãn Ông không chỉ là một danh y tài ba mà còn là người tiên phong trong phương pháp chẩn bệnh bằng cách quan sát tỉ mỉ thể trạng và tâm lý bệnh nhân. Một trong những đoạn đặc sắc nhất của “Thượng kinh ký sự” là phần mô tả bệnh trạng của Thế tử Trịnh Cán. Khi khám bệnh cho Thế tử, Lê Hữu Trác nhận thấy: “Thể trạng yếu ớt, da dẻ xanh xao, gầy gò; Mạch yếu, chạy nhanh, biểu hiện của khí huyết suy kiệt; Bụng trướng to, chân tay gầy guộc, dấu hiệu của việc mất cân bằng âm dương”. Dựa vào những quan sát này, ông nhận định rằng căn nguyên bệnh của Thế tử là do tỳ vị hư nhược, nội nhiệt tích tụ lâu ngày, không phải do tà khí hay bệnh ngoại sinh. Tuy nhiên, đơn thuốc ông kê ra lại không theo hướng công phạt mạnh (tức là dùng thuốc để trục tà khí ra khỏi cơ thể), mà thay vào đó là phương pháp bồi bổ tỳ thận, giúp cơ thể tự điều hòa và hồi phục dần. Trong đơn thuốc, ông sử dụng: “Bạch truật để kiện tỳ, giúp tiêu hóa tốt hơn; Thục địa để bổ âm, dưỡng huyết; Ngũ vị tử để điều hòa hô hấp và giảm triệu chứng thở gấp; Can khương (gừng khô) để làm ấm tỳ vị, giúp cơ thể hấp thụ thuốc tốt hơn. Đơn thuốc này phản ánh triết lý trị bệnh “chữa gốc hơn chữa ngọn”, tập trung vào việc điều dưỡng cơ thể hơn là chỉ triệt tiêu triệu chứng bề ngoài. Tuy nhiên, vì đơn thuốc này không đi theo hướng chữa bệnh cấp tốc mà chỉ có tác dụng dần dần, Lê Hữu Trác đã đối mặt với nhiều áp lực từ triều đình khi người ta mong muốn một giải pháp tức thì cho Thế tử.

Điểm nổi bật trong tư tưởng y học của Lê Hữu Trác chính là sự coi trọng y đức và sự thấu hiểu con người trong quá trình chữa bệnh. Trong “Thượng kinh ký sự”, ông thể hiện quan điểm rằng một người thầy thuốc giỏi không chỉ cần có kiến thức y học mà còn phải có tấm lòng nhân hậu, luôn đặt sức khỏe bệnh nhân lên hàng đầu. Khi chữa bệnh cho Thế tử, ông đã đứng trước lựa chọn khó khăn: hoặc kê một đơn thuốc nhanh chóng để lấy lòng chúa Trịnh, hoặc kiên trì phương pháp điều trị lâu dài nhưng không đáp ứng kỳ vọng của triều đình. Cuối cùng, ông chọn trung thực với y thuật, chấp nhận rủi ro thay vì chạy theo danh lợi.

Quan điểm y học của ông không chỉ xoay quanh việc dùng thuốc mà còn nhấn mạnh đến mối quan hệ giữa thể chất và tinh thần. Ông nhận thấy cuộc sống cung đình xa hoa nhưng thiếu vận động, ăn uống không khoa học là nguyên nhân khiến sức khỏe của Thế tử suy yếu. Đây là một cách nhìn khoa học và tiến bộ về sức khỏe, vẫn mang giá trị thực tiễn đến ngày nay.

Một điểm đáng chú ý trong Thượng kinh ký sự là cách Lê Hữu Trác tiếp cận y học bằng tư duy khoa học, dựa trên quan sát thực tế và nguyên lý vận hành của cơ thể. Ông không chỉ dựa vào kinh nghiệm dân gian hay những bài thuốc có sẵn, mà luôn phân tích rõ ràng nguyên nhân gây bệnh, cơ chế hoạt động của thuốc và tác động của môi trường sống lên sức khỏe.

Ngoài ra, ông cũng nhấn mạnh đến tầm quan trọng của việc dưỡng sinh, tức là phòng bệnh hơn chữa bệnh. Ông cho rằng việc ăn uống điều độ, giữ tinh thần thanh thản, vận động hợp lý là những yếu tố then chốt giúp con người duy trì sức khỏe lâu dài. Đây là một tư tưởng rất gần với y học hiện đại, đặc biệt là trong việc phòng tránh bệnh mãn tính và duy trì thể trạng ổn định.

*

"Thượng kinh ký sự" không chỉ đơn thuần là ghi chép y học mà còn là một tác phẩm văn chương giàu chất trữ tình. Với thể ký sự, tác phẩm phản ánh chân thực những gì tác giả chứng kiến, đồng thời bày tỏ quan điểm cá nhân một cách tự nhiên. Đây là điểm khác biệt so với nhiều tác phẩm văn học trung đại vốn thiên về sự khuôn mẫu, khách quan. Lê Hữu Trác không ngại thể hiện cảm xúc của mình khi đối diện với cảnh xa hoa nơi kinh đô hay khi nhớ về quê nhà. Sự chân thực này giúp người đọc dễ dàng đồng cảm với tâm tư của ông.

Hành trình ra kinh đô của Lê Hữu Trác được tái hiện qua những trang viết tràn đầy cảm xúc. Cảnh sắc thiên nhiên trong tác phẩm không chỉ là bối cảnh mà còn phản ánh tâm trạng của tác giả. Khi rời xa quê hương, ông miêu tả: “Ánh sáng xuân dịu nhẹ, hoa cỏ đua nhau khoe sắc. Trước sân nhà vài ba cây trổ hoa, kết quả, ngậm hương mang tuyết, ánh mặt trời chiếu xiên ngang, tạo nên những bóng hình tựa như các bà phi trên sông Tương. Cá dưới ao nhởn nhơ hớp lấy bóng trăng, chim oanh trong rừng vui vẻ ca hót”. Những hình ảnh này không chỉ khắc họa cảnh đẹp thiên nhiên mà còn thể hiện sự nuối tiếc của tác giả khi phải rời xa cuộc sống thanh tịnh nơi quê nhà.

Trái ngược với vẻ đẹp bình dị của thiên nhiên, khi vào đến kinh thành và bước vào phủ Chúa, Hải Thượng Lãn Ông không khỏi choáng ngợp trước sự xa hoa, lộng lẫy của cung đình:“Cung điện nguy nga, lầu son gác tía, tường cao vút tận trời. Trong cung, đèn lồng treo sáng rực, ánh sáng lấp lánh như sao sa. Các cung nhân đi lại nhộn nhịp, áo lụa mềm mại, hương thơm tỏa khắp nơi. Trước sân, binh lính đứng thành hàng ngay ngắn, đao kiếm sáng loáng, trông thật uy nghiêm”.

Sự tương phản giữa chốn cung đình xa hoa và cuộc sống giản dị nơi quê nhà của tác giả càng làm nổi bật cảm giác lạc lõng của ông giữa chốn quyền quý.

Một nét đặc sắc trong "Thượng kinh ký sự" là việc Hải Thượng Lãn Ông lồng ghép thơ ca vào tác phẩm. Khi rời quê, ông viết:

Nước chảy sao mà vội

Người đi những muốn trì

Non xanh chia ngả lối

Một mái thuyền xa khơi

(Trích: Lên đường)

Bài thơ thể hiện nỗi lưu luyến, bịn rịn của ông khi phải rời xa cuộc sống giản dị nơi quê nhà. Khi đối diện với cảnh xa hoa của cung đình, ông lại có những vần thơ phản ánh triết lý nhân sinh:

Qua vàng ngàn cửa lính canh đền

Đây chính trời Nam chốn chí tôn

Nguy ngật lâu đài sông Hán khuất

Lung linh liêm mạc ánh vàng xuân

Cung hoa không dứt mùi hương thoảng

Ngự uyển đưa kêu tiếng vẹt dồn

Quê kệch chưa tường nơi vũ nhạc

Tưởng mình đâu lạc tới đào nguyên.

(Trích: Chẩn bệnh Thế tử)

Những bài thơ như thế này không chỉ tăng thêm chất trữ tình cho tác phẩm mà còn giúp người đọc hiểu sâu hơn về suy tư của tác giả; đồng thời mang lại tính nhạc điệu và còn giúp người đọc cảm nhận sâu sắc hơn nỗi lòng của tác giả, làm tăng thêm giá trị văn chương cho tác phẩm.

*

Hơn hai thế kỷ đã trôi qua, “Thượng kinh ký sự” vẫn giữ nguyên giá trị, không chỉ là một tư liệu lịch sử ghi lại bối cảnh xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XVIII mà còn có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy y học cổ truyền. Những bài học về y thuật, y đức và triết lý sống trong tác phẩm vẫn còn nguyên giá trị, nhắc nhở rằng một thầy thuốc không chỉ cần giỏi chuyên môn mà còn phải có tấm lòng nhân hậu, đặt sức khỏe người bệnh lên trên lợi ích cá nhân.

Là một tác phẩm đặc biệt trong nền văn học trung đại Việt Nam, “Thượng kinh ký sự” dung hòa giữa y học và văn chương. Trên phương diện y học, đây là một tài liệu quý, phản ánh tri thức và kinh nghiệm chữa bệnh của một danh y kiệt xuất. Về phương diện văn học, tác phẩm mang phong cách ký sự sinh động, giàu hình ảnh và cảm xúc, phản ánh hiện thực xã hội phong kiến cùng những triết lý nhân sinh sâu sắc. Chính sự kết hợp giữa y học và văn chương đã giúp tác phẩm không chỉ nâng cao giá trị học thuật mà còn làm cho y học trở nên dễ tiếp cận hơn với độc giả. Nhờ sự giao thoa độc đáo này, “Thượng kinh ký sự” vượt qua khuôn khổ một sách y thuật thông thường để trở thành một kiệt tác bất hủ, góp phần làm rạng danh nền y học và văn học Việt Nam.

TS. NGUYỄN CẢNH CHƯƠNG