Thách thức 'kép' với ngành thủy sản: Ứng phó rủi ro, giữ vững đà tăng trưởng

Bức tranh sáng - tối đan xen

Thông tin tại Hội thảo “Ngành thủy sản Việt Nam và khả năng thích ứng với biến động và các quy định phòng vệ thương mại trên thế giới” do Báo Điện tử Tiếng nói Việt Nam (VOV) phối hợp Cục Phòng vệ thương mại tổ chức tại TP.HCM ngày 28/11 vừa qua, bà Trần Thụy Quế Phương, Phó Tổng thư ký Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP) cho biết, ngành thủy sản đang ghi nhận những con số ấn tượng.

Bà Trần Thụy Quế Phương, Phó Tổng thư ký VASEP trao đổi tại hội thảo - Ảnh: Tỷ Huỳnh

Bất chấp ảnh hưởng của bão lũ, đặc biệt ở khâu khai thác, lũy kế 10 tháng đầu năm, sản lượng thủy sản vẫn đạt hơn 8 triệu tấn (tăng 3,1%). Trong đó, cá đạt trên 5,7 triệu tấn và tôm đạt trên 1,2 triệu tấn. Kim ngạch xuất khẩu đạt 9,5 tỷ USD, tăng 16% so với cùng kỳ, riêng tháng 10 ghi nhận mức cao nhất từ đầu năm.

Dự kiến cả năm 2025, xuất khẩu thủy sản có thể cán mốc 11 tỷ USD. Về cơ cấu ngành hàng, tôm tiếp tục dẫn dắt với 3,9 tỷ USD, cá tra đạt 1,8 tỷ USD. Các mặt hàng mực, bạch tuộc tăng trưởng mạnh, trái ngược với đà giảm của cá ngừ.

Tuy nhiên, bức tranh thị trường đang tồn tại nhiều gam màu tối. Trung Quốc dù là thị trường lớn nhất nhưng cạnh tranh ngày càng gay gắt. Tại Mỹ, dù nhu cầu nhập khẩu tăng nhưng doanh nghiệp vấp phải rào cản thuế và rủi ro từ Đạo luật Bảo vệ động vật biển có vú (MMPA). Trong khi đó, Nhật Bản chịu tác động bởi đồng Yên yếu, EU vẫn bị “thẻ vàng” IUU cản trở, còn sức mua tại Hàn Quốc phục hồi chậm.

Theo đại diện VASEP, dù cơ hội từ các Hiệp định thương mại tự do (FTA) như EVFTA, CPTPP và xu hướng tiêu dùng sản phẩm tiện lợi đang mở rộng, nhưng thách thức lại rất lớn. Đó là tình trạng thuế đối ứng, thuế chống bán phá giá, chi phí nguyên liệu và logistics tăng cao, cùng áp lực cạnh tranh khốc liệt từ nhiều nước.

Trước thực tế này, VASEP kiến nghị Chính phủ và các bộ, ngành đẩy nhanh tiến độ gỡ “thẻ vàng” IUU; tăng cường đối thoại cấp cao để chứng minh tuân thủ quy định MMPA trước hạn chót 1/1/2026. Đồng thời, cần có cơ chế hỗ trợ doanh nghiệp vượt qua tình cảnh “thuế chồng thuế”, đặc biệt là hỗ trợ vốn lưu động, giảm chi phí logistics lạnh và thúc đẩy xúc tiến thương mại.

Bà Trần Thụy Quế Phương nhấn mạnh sự cần thiết của việc xây dựng hệ thống cảnh báo sớm chuyên biệt về phòng vệ thương mại. “Về phía Bộ Công Thương và các cơ quan liên quan khác cũng kiến nghị thành lập đội ngũ chuyên gia pháp lý hỗ trợ doanh nghiệp trong các vụ kiện thương mại quốc tế. Đào tạo nhân lực cho phòng vệ thương mại để hỗ trợ cho các doanh nghiệp triển khai đội ngũ nhân sự chuyên trách có kinh nghiệm ứng phó với các vụ việc lớn liên quan đến phòng vệ thương mại...”, bà Phương nêu ý kiến.

Ngành thủy sản chỉ có thể giữ vững đà phục hồi khi doanh nghiệp và cơ quan quản lý cùng nâng cao năng lực tuân thủ, chủ động phòng ngừa rủi ro - Ảnh: Nguyễn Quang

Gia tăng kỷ lục các vụ điều tra

Phân tích sâu hơn về rào cản pháp lý, bà Nguyễn Hằng Nga, Phó Trưởng phòng Xử lý phòng vệ thương mại nước ngoài (Cục Phòng vệ thương mại - Bộ Công Thương) đưa ra những con số đáng báo động. Tính đến tháng 11/2025, hàng hóa Việt Nam đã đối mặt với 298 vụ điều tra phòng vệ thương mại, tăng gấp nhiều lần so với giai đoạn trước năm 2010. Không chỉ các thị trường truyền thống như Mỹ, EU, Ấn Độ, Canada, Australia mà nhiều thị trường mới như Nam Phi hay Liên minh Kinh tế Á – Âu (EAEU) cũng bắt đầu “soi” kỹ hàng Việt. Mỹ hiện chiếm gần 30% tổng số vụ việc.

Trong 298 vụ đã khởi xướng, biện pháp chống bán phá giá chiếm 55%. Đáng lo ngại là các vụ điều tra chống lẩn tránh thuế đang tăng mạnh với 40 vụ. Điều này phản ánh tâm lý lo ngại của các nước nhập khẩu về tình trạng gian lận xuất xứ, chuyển tải bất hợp pháp. Doanh nghiệp Việt Nam có nguy cơ bị “vạ lây” nếu hàng hóa nước khác chỉ gia công tối thiểu tại Việt Nam rồi xuất đi.

Một xu hướng nổi bật khác là sự gia tăng đột biến các vụ điều tra chống trợ cấp. Riêng năm 2024, Mỹ đã khởi xướng 5 vụ với Việt Nam, mở rộng nội dung điều tra sang các cáo buộc mới như “định giá thấp tiền tệ” hay trợ cấp xuyên quốc gia. Ngành thủy sản, vốn có nhiều doanh nghiệp FDI và đặc thù chính sách, đang rơi vào vùng rủi ro cao.

Bà Nguyễn Hằng Nga, Phó Trưởng phòng Xử lý phòng vệ thương mại nước ngoài (Cục Phòng vệ thương mại, Bộ Công Thương) trao đổi tại hội thảo - Ảnh: Tỷ Huỳnh

Tại thị trường Mỹ, cá tra và tôm liên tục nằm trong tầm ngắm. Các vụ kiện thường kéo dài, có khi lên đến 3 năm, gây tâm lý e ngại cho nhà nhập khẩu và khiến đơn hàng sụt giảm tức thì. Đặc biệt, do Mỹ chưa công nhận Việt Nam là nền kinh tế thị trường, các sản phẩm thủy sản thường chịu mức thuế cao bất lợi. Ngay cả Mexico, Canada hay Brazil cũng có thể áp dụng cách tính phi thị trường trong các vụ việc riêng lẻ.

Bà Nga cho rằng, nguyên nhân chính đến từ việc kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam tăng trưởng nóng sau khi 17 FTA có hiệu lực, tạo sức ép lên hàng hóa nội địa nước nhập khẩu. Thêm vào đó, xung đột thương mại và xu hướng bảo hộ toàn cầu khiến công cụ phòng vệ bị lạm dụng nhiều hơn.

Để ứng phó, doanh nghiệp cần chủ động theo dõi tín hiệu thị trường, minh bạch hóa dữ liệu sản xuất và chuẩn hóa quy trình truy xuất nguồn gốc, cố gắng đa dạng hóa thị trường, tìm kiếm các thị trường xuất khẩu mới để gia tăng được kim ngạch xuất khẩu.

"Đặc biệt trong bối cảnh khó khăn khi vào những thị trường trọng điểm, các DN cần cố gắng tăng năng lực về quản lý truy xuất nguồn gốc nguyên liệu, tránh bị bất lợi khi có khả năng bị liên quan đến điều tra chống lẩn tránh thuế hoặc là trốn thuế. Vấn đề chính DN không tiếp tay cho các hành vi gian lận xuất xứ, lẩn tránh biện pháp phòng vệ thương mại để không bị phát sinh những rủi ro trong thời gian tới”, bà Nguyễn Hằng Nga nhấn mạnh.

Trong bối cảnh biến động phức tạp, ngành thủy sản chỉ có thể giữ vững đà phục hồi khi cả doanh nghiệp và cơ quan quản lý cùng nâng cao năng lực tuân thủ, chủ động phòng ngừa rủi ro từ sớm, từ xa.

Nguyễn Quang/VOV-TPHCM