Tháo gỡ 'điểm nghẽn' xử lý rác thải sinh hoạt, đưa rác thành năng lượng xanh

Phân loại rác tại nguồn - Khởi đầu cho chu trình biến rác thành năng lượng

Việt Nam đang đối diện sức ép rác sinh hoạt ở quy mô toàn quốc chứ không chỉ gói gọn tại một vài đô thị lớn. Số liệu mới cho thấy mỗi năm cả nước phát sinh khoảng 25,3 triệu tấn rác sinh hoạt (tương đương gần 70.000 tấn/ngày), trong đó khoảng 1,8 triệu tấn là rác thải nhựa. Dù tỉ lệ thu gom đô thị cao, phương thức xử lý vẫn nghiêng mạnh về chôn lấp với khoảng 64% tổng lượng rác, gây rủi ro nước rỉ rác, mùi và chiếm dụng quỹ đất.

Ở phía Bắc, Hà Nội là ví dụ điển hình về quy mô phát sinh lớn và áp lực hạ tầng. Thành phố hiện phát sinh khoảng 7.600 tấn rác sinh hoạt mỗi ngày. Mặc dù nhà máy điện rác Sóc Sơn và Seraphin đã khánh thành bước ngoặt là nhà máy điện rác Sóc Sơn đã khánh thành và đi vào hoạt động, song vẫn cần đồng bộ khâu phân loại – thu gom để phát huy hiệu quả xử lý hiện đại.

Ở phía Nam, TP.HCM mỗi ngày thải ra khoảng 13.000–14.000 tấn rác sinh hoạt, phần lớn vẫn đưa về bãi chôn lấp trong khi các dự án điện rác đang được thúc đẩy. Khối lượng khổng lồ này đồng nghĩa chỉ cần dịch chuyển vài phần trăm cơ cấu xử lý đã tương ứng hàng trăm tấn rác “thoát” khỏi bãi mỗi ngày, tiết kiệm chi phí và giảm phát thải metan.

Không chỉ hai đô thị đặc biệt, nhiều thành phố tầm trung cũng đối mặt bài toán tương tự. Đà Nẵng hiện phát sinh khoảng 1.100 tấn/ngày và dự báo tăng nhanh trong những năm tới, trong khi bãi Khánh Sơn đã nhiều lần quá tải. Điều này cho thấy “nút thắt” không chỉ là vốn cho nhà máy, mà còn là vị trí, thủ tục và đồng thuận cộng đồng khi chuyển công nghệ xử lý.

Thực tế vài năm qua cho thấy cách tiếp cận “chỉ lo khâu cuối” không còn phù hợp. Ngay cả khi có điện rác công suất lớn, nếu rác không được tách dòng phù hợp thì chi phí vận hành cao, hiệu suất giảm, còn niềm tin cộng đồng dễ sụt nếu “phân loại ở nhà, trộn lại trên xe”. Vì vậy, nguyên tắc then chốt là thay đổi thói quen của người dân thông qua phân loại rác tại nguồn.

Phân loại rác tại nguồn là giải pháp bảo vệ môi trường, bền vững và hướng tới tương lai xanh.

Tuy nhiên, thực tế cho thấy việc triển khai phân loại rác tại nguồn trong đó có Hà Nội vẫn còn nhiều khó khăn, đặc biệt sau giai đoạn thực hiện chính quyền địa phương 2 cấp. Từ cam kết đến hành động thực tế vẫn là quãng đường nhiều thử thách. Người dân muốn làm, nhưng thiếu hướng dẫn; chính quyền cơ sở thiếu nhân lực, kinh phí; hạ tầng thu gom, vận chuyển chưa đồng bộ.

Các chuyên gia thống nhất, để rác được phân loại thật sự, cần sự chung tay của bốn chủ thể - chính quyền, doanh nghiệp, cộng đồng và báo chí. Chính quyền phải là “nhạc trưởng” điều phối, doanh nghiệp đổi mới công nghệ, cộng đồng duy trì thói quen xanh, còn báo chí lan tỏa và giám sát. Còn theo Tiến sĩ Hoàng Dương Tùng - Chủ tịch Mạng lưới không khí sạch Việt Nam, thành phố Hà Nội có thể gắn phân loại rác với lợi ích kinh tế như giảm phí thu gom, tích điểm thưởng, công nhận danh hiệu “Khu dân cư xanh”. Khi người dân thấy lợi ích rõ ràng, hành vi sẽ thay đổi bền vững.

Đồng thời, Luật Bảo vệ môi trường 2020 yêu cầu tính phí thu gom – xử lý theo khối lượng hoặc thể tích rác sau phân loại, tức “ai xả nhiều trả nhiều”. Khi chi phí gắn trực tiếp với hành vi, hộ gia đình và cơ sở kinh doanh có động lực giảm rác, tách rác hữu cơ – tái chế, và yêu cầu chất lượng dịch vụ minh bạch hơn. Bài học từ Hà Nội cho thấy điện rác quy mô lớn (như Sóc Sơn 5.000 tấn/ngày, 90 MW) có thể hấp thụ phần đáng kể rác hữu cơ không tái chế, đồng thời phát điện. Ở nơi chưa đủ điều kiện cho dự án lớn, có thể triển khai đồng xử lý tại nhà máy xi măng, ủ sinh học rác hữu cơ quy mô quận/huyện nhằm giảm ngay khối lượng đưa vào bãi; tất cả chỉ hiệu quả khi đi cùng mạng lưới thu gom tách dòng rõ ràng.

Theo TS Hoàng Xuân Cơ, Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam, từ thực tế triển khai ở Hà Nội và nhiều địa phương khác, “điểm nghẽn lớn nhất” không nằm riêng ở người dân hay hạ tầng, mà ở cơ chế quản lý thiếu đồng bộ. Người dân phần lớn đã có ý thức, nhưng thiếu hướng dẫn rõ ràng và thiếu niềm tin vì hệ thống thu gom, xử lý chưa tách riêng rác sau phân loại. Dù có nhiều nỗ lực, việc phân loại rác tại nguồn vẫn dừng ở mức “phong trào”, chưa trở thành thói quen xã hội bền vững.

Về phía doanh nghiệp, trách nhiệm của nhà sản xuất (EPR), theo quy định mới, các doanh nghiệp sản xuất và kinh doanh bao bì, sản phẩm nhựa cần có trách nhiệm thu hồi và xử lý rác thải theo sản phẩm của họ tạo ra. Chính sách này đã được áp dụng tại nhiều nước, yêu cầu doanh nghiệp tài trợ cho hệ thống thu gom rác thải tái chế, doanh nghiệp có thể thiết lập điểm thu hồi bao bì tại các siêu thị, cửa hàng tiện lợi khuyến khích người dân mang đến để đổi lấy ưu đãi.

Rác = năng lượng: Hướng tới môi trường xanh, Net Zero

Khu vực trung tâm điều khiển của nhà máy điện rác Sóc Sơn. Ảnh: Duy Khánh

Việt Nam đã cam kết tại COP26 và COP28 đến năm 2050, phát thải ròng bằng 0. Muốn đạt được điều đó, việc chuyển đổi mô hình xử lý rác từ chôn lấp sang công nghệ cao, đốt rác phát điện là một trong những giải pháp. Do đó, cần có chính sách khuyến khích đầu tư, quan trọng nhất là thay đổi nhận thức của cộng đồng.

PGS.TS Bùi Thị An, Viện trưởng viện Tài nguyên, Môi trường và Phát triển cộng đồng, Phó Chủ nhiệm Hội đồng tư vấn kinh tế Ủy ban Mặt trận Tổ quốc thành phố Hà Nội nhìn nhận, xử lý rác thải thành năng lượng sạch là vấn đề không khó mà cũng không dễ và mang tính thời sự, cần tiếp tục giải quyết các tồn tại.

Bà đề nghị, Nhà nước cần có cơ chế ưu đãi thuế, tín dụng xanh và đảm bảo nguồn rác đầu vào ổn định cho nhà đầu tư. Bên cạnh đó, cơ chế giá cũng phải tách rõ giá dịch vụ xử lý rác, giá sản xuất điện; bảo đảm điều kiện môi trường.

Để mô hình “biến rác thành năng lượng xanh” đi vào thực tiễn, nhiều chuyên gia cho rằng, cần có chính sách rõ ràng như: hoàn thiện chính sách ưu đãi thuế, giá điện, tín dụng xanh cho các dự án đốt rác phát điện. Đồng thời, phát triển chuỗi công nghiệp hỗ trợ WtE - từ thu gom, vận chuyển, phân loại, đến tái chế tro xỉ. Bên cạnh đó, cần xây dựng "Hệ sinh thái kinh tế tuần hoàn rác thải" - liên kết nhà nước, doanh nghiệp, khoa học và cộng đồng. Đặc biệt là, tăng cường truyền thông - giáo dục cộng đồng, biến phân loại rác thành hành vi văn minh đô thị.

Nhà máy điện rác Seraphin.

PGS.TS Phùng Chí Sỹ - Phó Chủ tịch Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam đánh giá, cả nước hiện có khoảng 20 dự án đốt rác phát điện được triển khai trong 20 năm qua, song hiệu quả kinh tế còn thấp do rác chưa được phân loại, tro xỉ còn nhiều, cơ chế chính sách bất cập và giá điện chưa hấp dẫn. Đồng thời, nhấn mạnh về việc "doanh nghiệp chỉ tham gia khi thấy đốt rác phát điện hiệu quả hơn chôn lấp". Ông Sỹ đề xuất sớm hoàn thiện hành lang pháp lý, điều chỉnh giá mua điện và hỗ trợ doanh nghiệp nội địa hóa thiết bị để giảm chi phí đầu tư.

Như vậy, có thể nói, để mô hình biến rác thành năng lượng thành công, cần sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà nước doanh nghiệp - cộng đồng. Ngoài ra là chính sách rõ ràng, minh bạch và khuyến khích đổi mới công nghệ trên nền tảng cho phát triển bền vững.

Minh Thành