'Thay áo mới' cho 7.000 chợ truyền thống: Hiện đại nhưng không được 'mất chất'

Bộ Công Thương vừa đề xuất kế hoạch nâng cấp, tái cơ cấu 7.000 chợ truyền thống trên cả nước theo hướng hiện đại, chuyên nghiệp hóa. Trước đó, TP.HCM cũng đã triển khai nhiều giải pháp vực dậy chợ truyền thống, trong đó có Đề án Phát triển hệ thống chợ tại TP.HCM thích ứng với bối cảnh dịch bệnh phát sinh và chuyển đổi số nền kinh tế.

Vậy làm sao để kế hoạch chuyển đổi chợ truyền thống thành công? Báo Pháp Luật TP.HCM đã trao đổi cùng TS Nguyễn Hoàng Dũng, Giảng viên trường Đại học FPT, thành viên tham Đề án Phát triển hệ thống chợ tại TP.HCM về vấn đề này.

TS Nguyễn Hoàng Dũng.

Cẩn trọng khi chuyển đổi công năng

- Phóng viên:Thời gian qua, sức mua tại chợ truyền thống tại TP.HCM ngày càng đi xuống, đặc biệt là sau dịch COVID-19. Theo ông, đâu là nguyên nhân cốt lõi?

+ TS Nguyễn Hoàng Dũng: Sức mua tại các chợ truyền thống giảm sút do nhiều nguyên nhân. Một phần đến từ sự xuất hiện của các chợ tự phát ngay bên cạnh chợ quy hoạch. Tuy nhiên, nguyên nhân cốt lõi phụ thuộc vào đặc điểm của từng chợ cụ thể.

Việc xác định nguyên nhân cốt lõi chịu tác động bởi nhiều yếu tố như đặc điểm nhân khẩu học khách hàng, mức độ chuyển đổi số. Ngoài ra còn do cơ sở vật chất hay khoảng cách giữa chợ và kênh phân phối hiện đại.

Nhìn chung, các nguyên nhân chính bao gồm sự thay đổi hành vi người tiêu dùng, sự phát triển của trung tâm thương mại, siêu thị, cửa hàng tiện lợi và các nền tảng mua sắm trực tuyến. Bên cạnh đó, hạ tầng chợ xuống cấp, vấn đề kiểm soát chất lượng, nguồn gốc và việc chậm ứng dụng công nghệ cũng là rào cản lớn.

- Nhiều chợ truyền thống xuống cấp nhưng vì sao hoạt động cải tạo, nâng cấp vẫn "án binh bất động", thưa ông?

+ Hiện nay có hai hình thức sở hữu chợ truyền thống. Thứ nhất là chợ được đầu tư từ ngân sách nhà nước (sở hữu toàn dân). Thứ hai là chợ được đầu tư từ nguồn ngoài ngân sách, thuộc sở hữu tư nhân.

Theo thống kê, hơn 90% chợ trên địa bàn TP theo địa giới hành chính cũ được đầu tư từ vốn nhà nước nên chịu sự điều chỉnh của Luật Đầu tư công. Điều này dẫn đến việc cải tạo, nâng cấp gặp khó khăn về thời gian và thủ tục, ảnh hưởng lớn đến hiệu quả tài chính và khả năng thu hồi vốn của nhà đầu tư.

- Quay lại kế hoạch Bộ Công Thương đề xuất chuyển đổi 7.000 chợ sang hình thức hiện đại như cửa hàng tiện lợi, siêu thị, trung tâm thương mại. Ông đánh giá tính khả thi của đề xuất này thế nào?

+ Trước hết, cần xác định đối tượng chuyển đổi là các chợ không còn hoạt động hiệu quả trong thời gian dài. Các chợ này phải đáp ứng quy định hiện hành và không còn khả năng phục hồi năng lực kinh doanh, vận hành.

Dù áp dụng hình thức nào cũng cần xem xét thận trọng dựa trên bộ tiêu chí đánh giá cụ thể. Cần phân tích đầy đủ, toàn diện các khía cạnh kinh tế, xã hội, văn hóa theo một lộ trình xác định. Mục tiêu cuối cùng là để khu vực đó không còn là gánh nặng chi phí cho địa phương và quốc gia. Tính khả thi phụ thuộc vào sự đánh giá từng trường hợp cụ thể.

- Theo ông, làm thế nào để việc nâng cấp, tái cấu trúc chợ không ảnh hưởng đến cuộc mưu sinh của người dân?

+ Nếu chuyển đổi công năng chợ đột ngột sẽ gây xáo trộn, ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế tiểu thương. Do đó, cần xây dựng kế hoạch chuyển đổi có lộ trình rõ ràng, thực hiện theo từng giai đoạn phù hợp với đặc điểm từng khu chợ.

Mục tiêu đảm bảo quyền lợi và sinh kế của tiểu thương là yếu tố then chốt để tạo sự đồng thuận, duy trì ổn định xã hội. Ví dụ, có thể xem xét ưu tiên bố trí lại điểm bán cho tiểu thương tại hình thức bán lẻ mới với chi phí hợp lý. Đồng thời, cần có chính sách hỗ trợ tài chính thời gian đầu để tạo sự đồng thuận.

Chợ Bến Thành một trong những chợ truyền thống thu hút du khách khi đến TP.HCM. Ảnh: TÚ UYÊN

Chợ truyền thống cần duy trì những giá trị truyền thống

- Sau khi sáp nhập, TP.HCM đang đề nghị các địa phương rà soát hiệu quả hoạt động của chợ để xóa bỏ dứt điểm các điểm kinh doanh tự phát. Theo ông, đây có là lộ trình hợp lý để nâng cấp chợ?

+ Lộ trình chuyển đổi hợp lý phải phụ thuộc vào đánh giá thực trạng chợ trong từng bối cảnh cụ thể. Như đã đề cập, việc chuyển đổi này cần hết sức thận trọng.

Mặt khác, đối với các chợ đã hoạt động kém hiệu quả lâu dài, không còn khả năng phục hồi thì việc duy trì là không kinh tế. Tình trạng này cũng không đáp ứng được các quy định hiện hành, đặc biệt với chợ đầu tư từ vốn ngân sách. Do đó, cơ quan chức năng cần xem xét loại bỏ dần các chợ không hiệu quả này nhằm giải phóng quỹ đất phục vụ phát triển đô thị, thương mại, công nghệ hoặc sinh thái.

- Xin ông nói rõ hơn về việc loại bỏ các chợ không hiệu quả, giải phóng quỹ đất phục vụ phát triển đô thị, thương mại?

+ Theo đề án nghiên cứu do Sở Công Thương TP.HCM chủ trì và Trường ĐH Kinh tế - Luật thực hiện, nhiều chợ truyền thống tại TP.HCM đã hoạt động kém hiệu quả trong thời gian dài. Các chợ này không còn đáp ứng quy định về hạ tầng, an ninh trật tự, PCCC hay an toàn thực phẩm. Do không còn khả năng nâng cấp hay tái cơ cấu để phù hợp bối cảnh mới, đề án đề xuất xem xét phân loại để chuyển đổi công năng.

Cụ thể, các chợ gần trục giao thông lớn, kết nối thuận tiện được đề xuất chuyển sang mô hình logistics thương mại. Khi đó, chợ có thể sẽ trở thành trạm trung chuyển phục vụ thương mại điện tử hoặc phân phối nông sản.

Đối với các chợ quy mô nhỏ nằm sâu trong khu dân cư, TP có thể chuyển đổi thành công viên, quảng trường, sân chơi trẻ em, bãi giữ xe ngầm hoặc tổ chức chợ phiên cuối tuần. Riêng các chợ gần trường đại học hay khu công nghệ cao, đề án gợi ý chuyển đổi thành trung tâm khởi nghiệp, không gian làm việc chung.

Chợ Tân Định gần 100 năm tuổi vừa được công nhận di tích cấp Thành phố là địa chỉ thu hút du khách. Ảnh: TÚ UYÊN

- Cuối cùng, giải pháp nào để chợ truyền thống tồn tại và phát huy bản sắc, thưa ông?

+ Cần cải thiện không gian vật lý của chợ như hệ thống chiếu sáng, lối đi thông thoáng, sử dụng vật liệu thân thiện môi trường. Có thể xem xét tích hợp các khu vực giải trí, nghỉ ngơi ngay trong chợ nếu phù hợp. Việc sắp xếp gian hàng khoa học cũng giúp người tiêu dùng dễ tiếp cận sản phẩm, giảm thiểu sự lộn xộn.

Song song đó, cần ưu tiên lắp đặt hệ thống thu gom, xử lý rác thải hiện đại, duy trì vệ sinh và đảm bảo an toàn thực phẩm. Quan trọng nhất là xây dựng và duy trì những giá trị truyền thống như không gian giao lưu xã hội, sự thân thiện của tiểu thương. Những yếu tố này sẽ giữ chân khách hàng, tạo động lực cho ý định mua sắm lâu dài của người dân.

Ngoài ra, cần nâng cao chất lượng tương tác xã hội tại chợ truyền thống. Đây là nét văn hóa đặc trưng, giá trị cốt lõi mà các hình thức mua sắm hiện đại hay trực tuyến khó thay thế.

Những câu chuyện, lời hỏi thăm hay việc trả giá tạo nên trải nghiệm độc đáo. Chúng mang lại cảm giác thân thuộc và kết nối cảm xúc giữa người mua, người bán. Để duy trì giá trị này, đơn vị quản lý cần xem xét mở rộng chức năng, hướng đến phát triển thành chợ du lịch. Điều này vừa nâng cao trải nghiệm cho người dân lẫn du khách, vừa góp phần gìn giữ, quảng bá bản sắc văn hóa dân tộc.

- Xin cảm ơn ông!

Vì sao doanh nghiệp ngại rót vốn vào chợ truyền thống?

Liên quan đến đề xuất chuyển đổi 7.000 chợ truyền thống, lãnh đạo Cục Quản lý và Phát triển thị trường trong nước (Bộ Công Thương) khẳng định kế hoạch mới không nhằm xóa bỏ chợ truyền thống. Ngành công thương sẽ tập trung nâng cấp, tái cơ cấu các chợ hiện tại, ưu tiên xã hội hóa và huy động vốn tư nhân.

Tuy nhiên, ở góc độ nhà đầu tư, ông Nguyễn Văn Hùng, đại diện đơn vị chủ đầu tư vào chợ truyền thống tại TP.HCM cho biết, doanh nghiệp đang ngần ngại rót vốn vì bài toán kinh tế không khả thi.

Thứ nhất, chi phí đầu tư bị đội lên cao do quy định mới về PCCC đòi hỏi tiêu chuẩn nghiêm ngặt. Việc xây dựng không gian sạch đẹp đòi hỏi vốn lớn nhưng không tương xứng với khả năng thu hồi.

Thứ hai, sức cạnh tranh quá lớn khiến chợ truyền thống đứng trước nguy cơ "thất thủ". Dù giá thuê giảm sâu nhưng việc kinh doanh vẫn kém hiệu quả, tiểu thương trả sạp hàng loạt do người dân dịch chuyển sang siêu thị, thương mại điện tử. Đặc biệt, chợ "cóc", chợ tự phát lấn chiếm vỉa hè vẫn là đối thủ cạnh tranh gay gắt về giá và tính tiện lợi.

"Doanh nghiệp phải bỏ ra số tiền quá lớn để xây dựng hạ tầng nhưng lại phải chấp nhận giá thuê và tỉ lệ lấp đầy thấp, khiến khả năng thu hồi vốn trở nên xa vời", ông Hùng chia sẻ.

TÚ UYÊN