Thiên nhiên trong văn hóa tâm linh người Tây Nguyên

Một ví dụ, trước khi có dự báo thời tiết, đồng bào hoàn toàn dựa vào thiên nhiên để nhận biết mưa nắng, từ tiếng chim, hướng gió cho đến âm thanh phát ra từ rừng sâu...

Những trầm tích ấy đã thành bề dày văn hóa, làm giàu và khiến văn hóa Việt Nam thêm đa dạng, phong phú.

Dựa vào và hài hòa với thiên nhiên

Già làng Đinh Tớp (làng Mơ Hra-Đáp, xã Tơ Tung) nhớ lại: “Xưa đi rừng, hễ nghe tiếng cây ngã vọng ra từ rừng sâu, mọi người đều lập tức quay về vì đó là dấu hiệu báo trước cơn mưa lớn.

Thường đó là những cây cổ thụ đã già, tự đổ để dự báo trời sắp đổi mùa. Kinh nghiệm này được truyền từ đời này sang đời khác để bà con tránh rủi ro khi vào rừng...”.

Nghi lễ cúng thần rừng được người Jrai ở cao nguyên Gia Lai tổ chức vào mùa xuân hằng năm để tạ ơn thiên nhiên và khẳng định lời hứa giữ rừng của cộng đồng. Ảnh: Minh Châu

Trong quan niệm của cư dân Tây Nguyên, cây già tự ngã để nhường chỗ cho cây non vươn lên, đó là quy luật của rừng. Với triết lý “vạn vật hữu linh”, người Bahnar, Jrai tin rằng mọi sự vật trong tự nhiên đều mang linh hồn riêng, có vị thần cai quản như thần núi, thần rừng, thần nước, thần lúa.

Vì vậy, sự thuận hòa của thời tiết không chỉ là hiện tượng vật lý, mà còn phản ánh sự đồng thuận giữa con người và thế giới siêu nhiên.

Trong các nghi lễ nông nghiệp như tỉa lúa đầu năm, mừng lúa mới, đóng cửa kho hay lễ cầu mưa, lời khấn của già làng luôn có cùng ước muốn: “Xin các thần cho mưa thuận gió hòa, rẫy lúa tốt tươi, dân làng khỏe mạnh, năm tháng yên lành”.

Đó không chỉ là mong ước tâm linh mà còn là khát vọng về cuộc sống đủ đầy, mùa màng không bị thiên tai đe dọa.

Trong lễ mừng chiến thắng của người Bahnar thời gian qua, già làng Ayo (làng Piơm, xã Đak Đoa) vẫn giữ trọn truyền thống ấy: “Ơi thần mưa trên núi R’Pang, ơi thần Pơ Nâm (sấm sét), ơi thần núi H’Rông, xin mời các thần về dự lễ và phù hộ cho cây trồng tốt tươi, vật nuôi khỏe mạnh”.

Theo già làng Ayo, trong xã hội xưa, lễ mừng chiến thắng nhằm tôn vinh cộng đồng sau khi đánh bại kẻ xâm phạm lãnh thổ. Nhưng theo thời gian, nghi lễ này mở rộng ý nghĩa: Đó là niềm vui khi con người vượt qua những thử thách của thiên nhiên và có mùa vụ no ấm.

“Ngày nay bà con đã có thể dựa vào dự báo thời tiết trên các phương tiện truyền thông để chủ động ứng phó với hạn hán hay lũ lụt, tránh thiệt hại mùa vụ. Nhưng trước đây, thời tiết thất thường đều được lý giải bằng kinh nghiệm quan sát thiên nhiên và niềm tin tâm linh.

Do đó, người dân chỉ mong cầu trời đất thuận hòa để cây lúa, cây mì, cà phê sinh sôi. Và chúng tôi gửi ước vọng đó thông qua những nghi lễ trong đời sống đã trở thành bản sắc văn hóa truyền thống”-già làng Ayo nói.

Tôn trọng rừng

Không chỉ cầu nguyện, đồng bào dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên còn thể hiện sự tôn kính với thiên nhiên bằng những hành động cụ thể. Họ tin rằng muốn nhận được sự ưu ái của trời đất, con người phải biết giữ rừng, giữ nguồn nước và không tùy tiện xâm hại tự nhiên.

Cúng thần rừng ngày nay còn là nghi lễ đặc biệt thể hiện tinh thần đoàn kết giữa cộng đồng người Jrai với lực lượng chức năng trong công tác bảo vệ rừng. Ảnh: Minh Châu

Nghệ nhân Kpă Rik (buôn Chờ Tung, xã Ia Hdreh) nổi tiếng với nghề làm trống ở vùng hạ lưu sông Ba kể rằng, việc chặt cây làm trống luôn đi kèm nghi lễ xin phép thần rừng.

Ngày trước, chiếc trống lớn nhất vùng do cha và ông ngoại ông cùng chế tác trong 2 năm được làm từ thân cây cổ thụ, chỉ được hạ sau khi già làng và thầy cúng xem ngày tốt và thực hiện nghi lễ.

Ông Rik nhớ mãi một lần định hạ cây để làm trống trong lễ cưới con: “Đang chuẩn bị làm lễ, tự nhiên có con rùa bò ra từ hốc cây, vậy là mọi người phải ra về tay không. Đó là điềm báo của thần rừng, rằng cây chưa đến lúc chặt hạ, mình phải đi tìm cây khác”.

Không riêng ông Rik, các nghệ nhân làm thuyền độc mộc ở vùng biên giới Ia O, Ia Khai cũng tuân thủ nghi thức tương tự. Cùng với việc không vi phạm các quy định của Nhà nước về bảo vệ rừng, họ xem mỗi cây rừng là một phần của sự sống, phải xin phép thần rừng trước khi sử dụng.

Nghi lễ ấy vừa thể hiện sự kính trọng, vừa là cam kết không xâm hại bừa bãi, góp phần bảo vệ người mẹ thiên nhiên luôn che chở buôn làng. Chính niềm tin này đã hình thành ý thức bảo vệ rừng, bảo vệ nguồn nước, giúp cộng đồng sống hài hòa với môi trường và góp phần hạn chế những tác động tiêu cực của thiên tai.

Từ ước nguyện “mưa thuận gió hòa”, có thể thấy đời sống tinh thần của người Tây Nguyên chứa đựng một triết lý nhân sinh sâu sắc: Thiên nhiên là bạn, là sự sống, là điều thiêng liêng không thể xúc phạm.

Đó là nền tảng để cộng đồng gìn giữ rừng, bảo vệ môi trường và sống hài hòa với tự nhiên trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng phức tạp.

MINH CHÂU