Thỏa thuận khoáng sản - Hy vọng hòa bình ở Ukraine?

Thỏa thuận khoáng sản có gì?

Sau các cuộc đàm phán căng thẳng, Mỹ và Ukraine ngày 26/2 đã thống nhất bộ khung cho thỏa thuận về khoáng sản, trong đó được cho là đã loại bỏ “mọi điều khoản bất hợp lý” với Kiev. Dù chưa có thông tin chi tiết nhưng truyền thông phương Tây cho biết, khung thỏa thuận quy định Mỹ và Ukraine sẽ cùng khai thác nguồn khoáng sản tại Ukraine, doanh thu sẽ được chuyển vào một quỹ đầu tư hoàn toàn mới do hai bên cùng quản lý. Theo tờ Financial Times, phiên bản sửa đổi của dự thảo hôm 24/2 cho thấy, Ukraine đóng góp vào quỹ này 50% doanh thu từ khai thác và bán các tài nguyên khoáng sản thuộc sở hữu nhà nước trong tương lai, bao gồm dầu khí và các hoạt động hậu cần liên quan. Quỹ này sẽ đầu tư vào các dự án tại Ukraine.

Tuy nhiên, thỏa thuận không bao gồm các tài nguyên khoáng sản đã đóng góp vào ngân sách chính phủ Ukraine, đồng nghĩa các hoạt động hiện tại của Naftogaz và Ukrnafta, hai nhà sản xuất dầu khí lớn nhất Ukraine, sẽ không bị ảnh hưởng. Các chi tiết quan trọng như tỷ lệ sở hữu của Mỹ trong quỹ và các điều khoản về “đồng sở hữu” dự kiến sẽ được đàm phán trong các thỏa thuận tới. Đáng chú ý, thỏa thuận cũng không bao gồm các đảm bảo an ninh từ Mỹ, điều mà Kiev nhiều lần yêu cầu trong các cuộc đàm phán trước đó.

Trên thực tế, câu chuyện đổi khoáng sản lấy viện trợ không phải là mới, mà đã được Tổng thống Mỹ Donald Trump đưa ra ngay từ những ngày đầu tiên sau khi nhậm chức. Thậm chí, vấn đề này đã được phía Ukraine đề cập từ năm ngoái. Theo Văn phòng Tổng thống Ukraine, trong Kế hoạch Chiến thắng mà ông Zelensky trình lên Quốc hội vào tháng 10/2024, có một điều khoản về tài nguyên thiên nhiên để đổi lấy hỗ trợ quân sự. Theo truyền thông Ukraine, ông Trump và ông Zelensky từng thảo luận về điều này vào mùa thu 2024.

“Châu Âu đã cung cấp cho Ukraine 100 tỷ đô la, còn Mỹ cung cấp 350 tỷ đô la. Châu Âu cho vay số tiền đó và họ sẽ lấy lại tiền của mình, nhưng chúng ta không nhận được gì. Chúng ta đã cho đi mà không có sự đảm bảo. Chúng ta phải lấy lại tiền vì điều này không công bằng.”

Tổng thống Mỹ Donald Trump.

Với cách tiếp cận này, Tổng thống Trump tuyên bố ngày 11/2 rằng, Mỹ muốn nhận được một khoản “tương đương 500 tỷ USD giá trị đất hiếm” để “bù đắp” hơn 300 tỷ USD viện trợ mà Washington đã cung cấp cho Kiev kể từ khi xung đột bùng phát. Chỉ sau đó một ngày, Bộ trưởng Tài chính Mỹ Scott Bessent đã đến Kiev và mang theo bản dự thảo thỏa thuận, theo đó Mỹ sẽ sở hữu 50% khoáng sản đất hiếm của Ukraine nhưng không đổi lại bất cứ điều gì. Truyền thông quốc tế “bất ngờ” bởi với dự thảo này, Ukraine sẽ phải trả một số tiền lớn hơn cả những gì Đức phải trả sau hai cuộc chiến tranh thế giới.

“Tôi sẽ không ký một thỏa thuận mà 10 thế hệ người Ukraine sau này phải trả giá. Với mỗi đô la Mỹ, Ukraine phải trả lại gấp đôi. Nói một cách đơn giản, đây là một khoản vay với mức lãi suất rất cao.”

Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky.

Vào ngày 21/2, Mỹ tiếp tục gửi cho Ukraine một dự thảo thỏa thuận mới. Mỹ sẽ nhận 100% tài sản từ một quỹ tương lai, trong đó Ukraine đóng góp hai phần ba từ doanh thu khai thác khoáng sản, còn Mỹ đóng góp một phần ba dưới dạng viện trợ vũ khí. Thậm chí, để gây sức ép cho Ukraine chấp nhận thỏa thuận, các nhà đàm phán Mỹ đe dọa cắt quyền truy cập của Kiev vào dịch vụ internet vệ tinh Starlink, điều có thể gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến khả năng kết nối và hoạt động quân sự của Ukraine.

Sau những căng thẳng và chỉ trích gay gắt giữa hai bên trong nhiều ngày qua, giới phân tích cho rằng, khung thỏa thuận mới dường như đã có sự nhượng bộ từ cả Mỹ và Ukraine. Bà Matthew Sussex, nhà nghiên cứu tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc phòng thuộc Đại học Quốc gia Australia, cho biết thỏa thuận mang lại cho Washington và Kiev “cơ hội để cài đặt lại quan hệ” sau cuộc khẩu chiến giữa hai nhà lãnh đạo thời gian gần đây.

“Mỹ đã giảm bớt các yêu cầu của mình. Điều đó khiến Ukraine dễ chấp nhận hơn, mặc dù không có bảo đảm an ninh nào kèm theo. Về cơ bản, Ukraine không nhận được gì, nhưng cũng không phải cho đi nhiều.”

Chuyên gia Matthew Sussex, Đại học Quốc gia Australia

Mặc dù không có cam kết an ninh rõ ràng, các quan chức Ukraine vẫn lạc quan rằng họ đã phần nào đạt được các điều khoản có lợi hơn, cho phép họ thuyết phục cử tri và các nhà lập pháp nước này. Tổng thống Ukraine Zelensky dự kiến đến Washington vào ngày 28/2 để gặp Tổng thống Trump, chuẩn bị ký kết thỏa thuận.

Đáng chú ý, Mỹ không phải là bên duy nhất đề xuất thỏa thuận khoáng sản với Ukraine. Liên minh châu Âu (EU) cũng vừa công bố thỏa thuận khai thác khoáng sản với Kiev, đối lập với yêu cầu “bồi thường” của Mỹ. Dù đề xuất của EU đề cao quan hệ đối tác bình đẳng, không ép buộc Ukraine từ bỏ quyền kiểm soát tài nguyên, nhưng cuối cùng Kiev đã lựa chọn Washington trong cuộc đua tiếp cận khoáng sản chiến lược. Điều này cho thấy, thỏa thuận khoáng sản có thể là một phần trong các cuộc đàm phán rộng hơn nhằm chấm dứt xung đột ở Ukraine. Kiev cần duy trì sự ủng hộ của Washington trong cuộc xung đột hiện nay. Cố vấn an ninh quốc gia Mỹ Mike Waltz cho rằng, ngay cả khi không có những bảo đảm an ninh cụ thể, sự hiện diện của lợi ích kinh tế Mỹ tại Ukraine cũng sẽ ngăn chặn các hành động của Nga trong tương lai.

Tại sao Mỹ quan tâm đến khoáng sản Ukraine?

Chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump nhiều lần khẳng định, thỏa thuận khoáng sản với Ukraine là một cách để thu hồi chi phí viện trợ mà Mỹ đã bỏ ra trong suốt ba năm xung đột. Tuy nhiên, theo các nhà phân tích, việc Mỹ quan tâm đến khoáng sản của Ukraine còn xuất phát từ một loạt các lý do liên quan đến nhu cầu chiến lược và kinh tế. Ukraine có các mỏ khoáng sản giá trị mà Mỹ lâu nay mong muốn. Việc sở hữu những tài nguyên này giúp Mỹ gia tăng khả năng cạnh tranh trên trường quốc tế, đồng thời giảm sự phụ thuộc vào nguồn nguyên liệu thô từ nước ngoài.

Theo hãng tin AP, triển vọng về tài nguyên thiên nhiên của Ukraine rất hứa hẹn. Ukraine sở hữu các mỏ titan khổng lồ, nằm trong số những mỏ lớn nhất châu Âu, đóng vai trò quan trọng trong công nghiệp hàng không vũ trụ, y tế và ô tô. Bên cạnh đó, Ukraine còn có trữ lượng lithium lớn, đây là nguyên liệu then chốt cho sản xuất pin, gốm sứ và thủy tinh. Ngoài ra, Ukraine nắm giữ khoảng 5% trữ lượng đất hiếm của thế giới - gồm 17 nguyên tố sử dụng trong sản xuất vũ khí, tua bin gió, thiết bị điện tử và các sản phẩm quan trọng khác.

Theo các nhà phân tích, lí do đầu tiên khiến Mỹ quan tâm đến khoáng sản Ukraine là vì Washington đang thiếu hụt nguồn khoáng sản quan trọng như đất hiếm, một thành phần thiết yếu trong sản xuất đạn dược, tên lửa dẫn đường. Cố vấn an ninh quốc gia Mỹ Mike Waltz mới đây thừa nhận, kho dự trữ vũ khí của Mỹ đang ngày càng cạn kiệt.

Ngoài ra, Mỹ muốn giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc, quốc gia kiểm soát 75% trữ lượng đất hiếm trên thế giới. Hồi tháng 12/2024, Trung Quốc đã cấm xuất khẩu một số khoáng sản đất hiếm sang Mỹ. Trong bối cảnh căng thẳng thương mại giữa Mỹ và Trung Quốc gia tăng, chính quyền Trump dường như càng muốn xây dựng kế hoạch phòng ngừa và tìm nguồn cung thay thế.

“Tổng thống Trump muốn đất hiếm vì nền kinh tế Mỹ phụ thuộc rất nhiều vào nguồn cung từ Trung Quốc, điều này tạo ra rủi ro lớn về kinh tế và an ninh quốc gia. Mặt khác, các công ty Mỹ gặp khó khăn trong việc khai thác và sản xuất đất hiếm ngay trong lãnh thổ Mỹ, trong khi Ukraine sở hữu nguồn tài nguyên này sẵn có.”

Tiến sĩ Jakob Kullik - Nhà khoa học chính trị Đức.

Mặt khác, việc Tổng thống Trump chú trọng đến thỏa thuận khoáng sản phản ánh tư duy kinh doanh của ông. Đối với ông Trump, việc ký kết thỏa thuận với Ukraine không chỉ là một cơ hội kinh tế mà còn là phép thử với Tổng thống Zelensky, nhằm đoán định mức độ nhượng bộ và phản ứng của Ukraine trước các đề xuất trong tương lai của Nhà Trắng.

“Dưới thời chính quyền cựu Tổng thống Joe Biden, tiền đã được chi tiêu một cách phung phí, đó là một vấn đề rất nghiêm trọng. Đây có thể là một thỏa thuận trị giá hàng nghìn tỷ đô la về đất hiếm và các tài nguyên khác. Người nộp thuế Mỹ bây giờ sẽ lấy lại được tiền của họ và còn hơn thế nữa.”

Tổng thống Mỹ Donald Trump.

Về chính trị, việc Ukraine đồng ý ký thỏa thuận với Mỹ mang lại một chiến thắng quan trọng cho ông Trump. Thượng nghị sĩ đảng Cộng hòa Lindsey Graham đánh giá, thỏa thuận khoáng sản với Ukraine có thể thay đổi cục diện chiến lược của Mỹ. Với kho tài nguyên khoáng sản trị giá hàng nghìn tỷ đô la mà Ukraine sở hữu, Mỹ sẽ có “nhiều thứ để bảo vệ”, điều này giúp ông Trump dễ dàng thuyết phục cử tri Mỹ tiếp tục ủng hộ chính quyền Kiev.

Ngược lại, đối với Tổng thống Zelensky, ký kết thỏa thuận khoáng sản tiềm ẩn nhiều thách thức. Quyết định này có thể vấp phải sự phản đối mạnh mẽ trong nước và thậm chí ảnh hưởng đến tương lai chính trị của ông, khi nhiều người chỉ trích nhà lãnh đạo Ukraine đang phản bội lợi ích quốc gia.

Vai trò của Nga trong thỏa thuận khoáng sản Mỹ - Ukraine

Mặc dù Ukraine sở hữu trữ lượng khoáng sản lớn, gần 40% các mỏ này vẫn đang nằm dưới sự kiểm soát của Nga hoặc ở khu vực tiền tuyến, gây khó khăn cho việc khai thác từ phương Tây. Do đó, theo các nhà phân tích, ngay cả khi Washington đạt thỏa thuận khoáng sản với Kiev, chính quyền Tổng thống Trump vẫn khó đạt được lợi ích lớn nếu không có sự hợp tác của Moscow.

Chuyên gia Nga Sergey Poletaev chia sẻ với đài RT rằng, mọi thỏa thuận khai thác khoáng sản ở Ukraine đều cần sự hợp tác của Nga. Theo thống kê, hơn một nửa tài nguyên khoáng sản của Ukraine, trị giá hơn 7,5 nghìn tỷ USD, nằm trong bốn vùng lãnh thổ mà Nga tuyên bố sáp nhập vào tháng 9/2022. Hiện tại, quân đội Nga đang kiểm soát phần lớn những khu vực này. Ngoài ra, bán đảo Crimea, sáp nhập vào Nga từ năm 2014, cũng chứa lượng khoáng sản trị giá khoảng 258 tỷ USD.

“Thật không may, trên các vùng lãnh thổ do Nga kiểm soát, có những nguồn tài nguyên khoáng sản quan trọng trị giá 350 tỷ đô la. Ví dụ, titan được sử dụng cho ngành hàng không, quốc phòng, chăm sóc sức khỏe, lại được sử dụng để chống lại chính chúng tôi trong cuộc xung đột hiện nay.”

Bộ trưởng Kinh tế Ukraine Yulia Svyrydenko.

Do đó, chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump cần sự đảm bảo từ Nga rằng các mỏ khai thác sẽ không trở thành mục tiêu quân sự. Chuyên gia Poletaev cho biết, điều này có thể khả thi, nhưng phải được quy định trong một thỏa thuận rộng lớn hơn giữa Washington và Moscow.

Tổng thống Nga Vladimir Putin hôm 24/2 đã để ngỏ khả năng làm việc cùng các đối tác Mỹ trong việc phát triển khoáng sản đất hiếm, thậm chí là ở các khu vực vừa được sáp nhập vào Nga.

“Thỏa thuận khoáng sản đất hiếm giữa Mỹ và Ukraine không phải vấn đề của chúng tôi. Tuy nhiên, nếu các đối tác từ Mỹ, bao gồm cả cơ quan chính phủ và các công ty tư nhân bày tỏ sự quan tâm, chúng tôi sẵn sàng hợp tác với họ.”

Tổng thống Nga Vladimir Putin.

Tuy nhiên, một số ý kiến cho rằng, dù hợp tác với Mỹ nhưng Nga “sẽ không bao giờ chấp nhận” việc quân đội hoặc các nhà thầu quân sự Mỹ tham gia vào hoạt động khai thác khoáng sản ở Ukraine, điều này đã từng được một số phương tiện truyền thông phương Tây đề cập trước đây.

Ngoài ra, hiệu quả kinh tế của ngành công nghiệp đất hiếm cũng là vấn đề gây tranh cãi. Ngành này có biên lợi nhuận thấp và đòi hỏi quy mô khai thác lớn để đảm bảo lợi nhuận. Thực tế, nhiều mỏ đất hiếm của Ukraine đã cạn kiệt hoặc bị tàn phá trong chiến sự, điều này có thể biến thỏa thuận khoáng sản tiềm năng giữa Mỹ và Ukraine trở thành “một viễn cảnh không thực tế”.

Lịch sử từng ghi nhận, vào năm 2017, trong nhiệm kỳ đầu tiên, Tổng thống Trump đã đề xuất cho Mỹ khai thác đất hiếm ở Afghanistan, nơi ước tính có nguồn khoáng sản lên tới hơn 1.000 tỷ USD. Tuy nhiên, ngay cả trước khi Mỹ rút quân khỏi Afghanistan, không một công ty Mỹ nào khai thác được một chút đất hiếm ở quốc gia Trung Á này.

Ukraine sẽ có những nhượng bộ “khó khăn” đầu tiên nếu nước này hoàn tất thỏa thuận khoáng sản với Mỹ. Đây sẽ không chỉ là câu chuyện giữa Ukraine và Mỹ, mà còn phản ánh một phần trong cuộc chơi địa chính trị phức tạp, nơi Ukraine phải khéo léo cân bằng giữa lợi ích quốc gia và sự hỗ trợ quốc tế. Xung đột Nga - Ukraine đang đứng trước ngã rẽ quan trọng sau ba năm bùng phát. Tổng thống Donald Trump hiện đã tạm ngừng toàn bộ các gói hỗ trợ quân sự mới cho Ukraine và để ngỏ khả năng thăm Nga để chấm dứt xung đột.

Triển vọng chấm dứt xung đột ở Ukraine đang có nhiều hy vọng, nhưng vẫn phụ thuộc vào các bước đi tiếp theo từ cả Washington, Kiev và Moscow - khi các bên tiếp tục đàm phán và tìm kiếm giải pháp hòa bình.

Ngọc Mai