Thực hư AI 'nhìn mắt' phát hiện bệnh tim mạch, thận

Việt Nam đang đối diện với một cuộc khủng hoảng sức khỏe thầm lặng nhưng ngày càng leo thang: Sự gia tăng chóng mặt của các bệnh lý mạn tính, đặc biệt là tim mạch và thận mạn tính.

Đây không chỉ là gánh nặng khổng lồ đối với hệ thống y tế mà còn là nguyên nhân hàng đầu cướp đi sinh mạng và suy giảm chất lượng sống của người dân. Nỗ lực lớn nhất của y học hiện đại là làm thế nào để tầm soát và phát hiện bệnh ở giai đoạn sớm nhất.

Tuy nhiên, các phương pháp chẩn đoán truyền thống như xét nghiệm máu, siêu âm, hay chụp cắt lớp (CT) thường chỉ cho thấy kết quả rõ ràng khi bệnh đã tiến triển, đôi khi là quá muộn.

Giữa bối cảnh đó, một hướng đi mới đang mở ra, dựa trên một bộ phận cơ thể tưởng chừng chỉ liên quan đến thị giác - võng mạc. Các nhà nghiên cứu tại Úc vừa phát triển một công cụ trí tuệ nhân tạo (AI) có khả năng phân tích hình ảnh võng mạc nhằm phát hiện sớm và chính xác hơn các bệnh mạn tính như tim mạch và thận.

Độ chính xác của AI trong phát hiện sớm bệnh tim mạch, thận qua võng mạc lên đến 80% - Ảnh: minh họa

Câu hỏi đặt ra là, liệu một bức ảnh chụp đáy mắt đơn giản, được phân tích bằng AI có thể trở thành "chìa khóa vàng" để tiên lượng những căn bệnh nguy hiểm này?

Phóng viên Một Thế Giới đã có cuộc trao đổi với BSCK1 Nguyễn Quang Đại - Phó trưởng phòng quản lý chất lượng, Bệnh viện Mắt TP.HCM, để làm rõ thực hư về mối liên kết khoa học này và vai trò đột phá của AI trong kỷ nguyên y học dự phòng.

Vén màn mối liên kết sinh học giữa mắt - tim - thận

- Bác sĩ có thể giải thích ngắn gọn hình ảnh võng mạc có mối liên hệ như thế nào với sức khỏe tim mạch và thận không?

- BSCK1 Nguyễn Quang Đại: Mối liên hệ này mang tính sinh học rất chặt chẽ. Hình ảnh võng mạc cho phép chúng ta nhìn thấy trực tiếp tình trạng vi mạch máu của cơ thể. Điều quan trọng là, hệ vi mạch tương tự này cũng hiện diện ở các cơ quan trọng yếu khác như tim và thận. Do đó, những thay đổi quan sát được trong võng mạc có thể được xem là một “cửa sổ” phản ánh tình trạng sức khỏe của hệ tim mạch và thận.

- Cụ thể, những tổn thương nào trên võng mạc cho thấy nguy cơ về tim mạch và thận?

- BSCK1 Nguyễn Quang Đại: Chúng ta có thể tóm tắt mối liên hệ chính dựa trên các dấu hiệu tổn thương vi mạch.

Với sức khỏe tim mạch - các tổn thương vi mạch võng mạc như hẹp động mạch, xuất huyết, hay vi phình mạch không chỉ là vấn đề của riêng đôi mắt. Chúng phản ánh tình trạng bệnh lý toàn thân như xơ vữa, tăng huyết áp và tổn thương nội mô mạch máu toàn thân. Nhiều nghiên cứu khoa học đã chỉ ra rằng, những bất thường trên võng mạc có giá trị dự báo nguy cơ phát triển bệnh tăng huyết áp và bệnh mạch vành.

Với sức khỏe thận - mối liên hệ này càng rõ ràng hơn vì võng mạc và cầu thận đều có cấu trúc vi mạch tương tự và cùng dễ bị tổn thương bởi bệnh lý tăng huyết áp. Bệnh võng mạc do tăng huyết áp có thể song hành với bệnh thận mạn tính và mức độ nặng của tổn thương võng mạc có thể phản ánh mức độ tổn thương thận. Chúng ta vẫn sử dụng phân độ kinh điển như phân độ Keith-Wagener-Barker từ năm 1939 để đánh giá mức độ này.

- Hiện nay, phương pháp chẩn đoán các bệnh mạn tính như tim mạch, suy thận thường yêu cầu xét nghiệm máu, siêu âm, CT… Việc thay thế hoặc hỗ trợ bằng AI phân tích võng mạc mang lại lợi ích gì, thưa bác sĩ?

- BSCK1 Nguyễn Quang Đại: Những tổn thương trên võng mạc có ý nghĩa tiên lượng nguy cơ bệnh tim mạch và suy thận, nhưng cần khẳng định là chúng không thay thế hoàn toàn được các cận lâm sàng chuyên sâu khác của chuyên khoa tim mạch.

Lợi ích chính của AI là khả năng hỗ trợ sàng lọc sớm và dự phòng. Mô hình AI đa phương thức nhiều yếu tố, như đề án đang được phó giáo sư Zongyuan Ge thông báo ở giai đoạn bắt đầu nghiên cứu tại trường đại học Monash, hứa hẹn mang đến hiệu quả mới trong tầm soát và chẩn đoán sớm các bệnh lý võng mạc do tăng huyết áp và các bệnh lý toàn thân khác.

Tuy nhiên, để ứng dụng rộng rãi, chúng ta vẫn cần chờ đợi các báo cáo chi tiết về độ nhạy và độ đặc hiệu của mô hình AI này.

Có độ chính xác lên đến 80%

- Độ chính xác của AI trong phát hiện sớm bệnh qua võng mạc đã được ghi nhận như thế nào? Có thể so sánh với kỹ thuật chẩn đoán truyền thống được không?

- BSCK1 Nguyễn Quang Đại: Độ chính xác ban đầu là rất khả quan. Một số mô hình AI đã cho thấy khả năng phát hiện rất sớm các dấu hiệu tổn thương võng mạc do tăng huyết áp, như hẹp mạch hoặc vi xuất huyết. Các mô hình này đạt độ chính xác 70 - 80% khi so sánh với đánh giá của bác sĩ chuyên khoa mắt bằng phương pháp soi đáy mắt truyền thống.

- Vậy AI có thể phát hiện bệnh ở giai đoạn rất sớm - khi người bệnh chưa có triệu chứng - hay chỉ hỗ trợ đánh giá mức độ tiến triển bệnh?

- BSCK1 Nguyễn Quang Đại: Đây là điểm mấu chốt. Đa số bệnh võng mạc do tăng huyết áp thường không có triệu chứng rõ rệt, trừ khi bệnh đã tiến triển đến độ IV gây phù đĩa thị và hoàng điểm làm ảnh hưởng thị lực.

Do đó, những mô hình AI được huấn luyện (training) tốt với dữ liệu hình ảnh phong phú có khả năng phát hiện tổn thương ở giai đoạn rất sớm, từ đó giúp tiên lượng nguy cơ bệnh tim mạch cho bệnh nhân, ngay cả khi họ chưa cảm thấy bất kỳ khó chịu nào. Điều này nâng cao vai trò của AI từ công cụ hỗ trợ đánh giá tiến triển lên thành công cụ sàng lọc dự phòng mạnh mẽ.

- Qua thực tế lâm sàng, có những trường hợp nào mà việc phát hiện sớm qua võng mạc có thể giảm nguy cơ tử vong hoặc biến chứng nặng, thưa bác sĩ?

- BSCK1 Nguyễn Quang Đại: Đã có những trường hợp lâm sàng cho thấy tầm quan trọng của võng mạc. Thỉnh thoảng, phòng khám vẫn gặp những trường hợp bệnh lý võng mạc do tăng huyết áp độ IV kèm theo huyết áp tâm thu rất cao, trên 200mmHg.

Trong tình huống này, việc phát hiện tổn thương võng mạc nặng nề đóng vai trò cảnh báo mức độ nghiêm trọng của bệnh tăng huyết áp toàn thân. Bệnh nhân sẽ được chuyển ngay đến khoa cấp cứu để điều trị ổn định huyết áp. Sau khi huyết áp ổn định, họ được hướng dẫn khám thêm chuyên khoa tim mạch để tầm soát các biến chứng. Trong những trường hợp này, việc soi đáy mắt và phát hiện tổn thương nặng đã trở thành yếu tố then chốt, giúp giảm nguy cơ tử vong hoặc biến chứng nặng cho người bệnh.

Một phương pháp sàng lọc an toàn, không xâm lấn

- Tỷ lệ người Việt mắc bệnh tim mạch và thận mạn tính đang tăng. Nếu áp dụng AI để phân tích võng mạc trong tầm soát sớm các bệnh này, điều gì sẽ thay đổi về phác đồ điều trị hoặc tiên lượng bệnh?

- BSCK1 Nguyễn Quang Đại: Mục tiêu chính của những mô hình AI này là phát hiện sớm những tổn thương võng mạc do tăng huyết áp. Khi đó, AI có thể giúp tiên lượng nguy cơ bệnh tim mạch cho bệnh nhân.

Nếu kết hợp thêm các yếu tố nguy cơ khác như giới tính, tuổi tác, thói quen hút thuốc lá, AI có thể phát triển thành mô hình đa phương thức giúp sàng lọc bệnh tim mạch quy mô cộng đồng. Sự thay đổi lớn nhất sẽ là dịch chuyển từ điều trị phản ứng (chờ bệnh phát ra triệu chứng) sang điều trị chủ động và dự phòng, giúp thay đổi lối sống và can thiệp kịp thời trước khi bệnh gây ra biến chứng nặng.

- Thực tế hiện nay cho thấy, trong quá trình chẩn đoán bằng AI, vai trò quyết định cuối cùng vẫn thuộc về bác sĩ. Vậy bác sĩ đánh giá như thế nào về rủi ro “phụ thuộc AI”?

- BSCK1 Nguyễn Quang Đại: Rủi ro này là có thật nếu chúng ta hiểu sai về vai trò của công nghệ. Tôi muốn nhấn mạnh: AI không phải công cụ chẩn đoán. AI được xem là “trợ lý thông minh”, chứ không thay thế bác sĩ.

Nhiệm vụ của bác sĩ vẫn là tối quan trọng. Bác sĩ phải hiểu rõ giới hạn của mô hình AI, kiểm chứng các kết quả gợi ý, và kết hợp kinh nghiệm lâm sàng để đưa ra phác đồ chẩn đoán và điều trị chính xác, an toàn nhất cho người bệnh.

- Để công nghệ AI phân tích võng mạc được ứng dụng hiệu quả, người bệnh cần được hướng dẫn, truyền thông ra sao để hiểu đúng, thưa bác sĩ?

- BSCK1 Nguyễn Quang Đại: Công tác truyền thông phải làm rõ thông điệp cốt lõi: AI không thay thế bác sĩ, mà giúp phát hiện sớm nguy cơ sức khỏe.

Khi người bệnh được chụp ảnh võng mạc để AI phân tích, họ cần hiểu rằng đây là một phương pháp sàng lọc an toàn, không xâm lấn, giúp phát hiện sớm nguy cơ tim mạch và tăng huyết áp.

Chúng ta cần nhấn mạnh rằng AI hỗ trợ bác sĩ trong chẩn đoán và theo dõi, chứ không tự động đưa ra kết luận bệnh. Khi người dân hiểu đúng vai trò của công nghệ, họ sẽ chủ động tham gia sàng lọc định kỳ, góp phần phát hiện bệnh sớm và điều trị hiệu quả hơn.

Xin cảm ơn bác sĩ về những chia sẻ bổ ích này!

Hồ Quang (thực hiện)