Thúng chai-Nét văn hóa mưu sinh và nghĩa tình miền biển

Bản sắc biển trong chiếc thúng chai

Theo nhiều công trình nghiên cứu về văn hóa biển Việt Nam, thúng chai được xem là “sáng tạo của sự thích nghi”. Đây là loại ngư cụ độc đáo kết hợp kỹ thuật đan tre truyền thống với lớp chống thấm bằng dầu rái, tạo nên một phương tiện vừa nhẹ, vừa bền, lại nổi tốt trong sóng gió. Hình dáng tròn cho phép thúng xoay trở linh hoạt, dễ neo đậu, dễ cập bến bãi và chiếm ít diện tích khi đưa lên tàu cá.

Thúng chai dễ dàng di chuyển trong các bãi rạn, gành đá. Ảnh: Ngọc Nhuận

Dù đến nay chưa có tư liệu xác định chính xác nguồn gốc, nhưng giới nghiên cứu đều thống nhất rằng thúng chai đã xuất hiện rất sớm trong đời sống cư dân ven biển miền Trung. Có giả thuyết cho rằng chiếc thúng chịu ảnh hưởng của văn hóa Champa, bởi cư dân Chăm cổ nổi tiếng với truyền thống đi biển. Ý kiến khác đặt mốc vào thời các chúa Nguyễn mở mang Đàng Trong; cũng có quan điểm cho rằng thúng chai ra đời vào thời Pháp thuộc, khi ngư dân nghèo sáng tạo ra loại thuyền nhỏ là thúng chai để không bị đánh thuế...

Thúng chai là ngư cụ mưu sinh gắn bó lâu đời với cộng đồng ngư dân ven biển Gia Lai. Ảnh: Ngọc Nhuận

Trong chuyên khảo về Thuyền buồm Đông Dương xuất bản bằng tiếng Pháp năm 1949 tại Sài Gòn, J.B. Píetri - Giám đốc Nha Ngư nghiệp Đông Dương - đã dành một đoạn mô tả khá chi tiết về thúng chai. Ông nói tới một dạng thuyền thúng tròn, đặc biệt có ở cảng Đà Nẵng và từ đó chúng tỏa đi khắp dọc bờ biển Việt Nam, đó là ghe thuyền chài (tức thúng chai).

J.B.Píetri mô tả: “Đó là một chiếc xuồng tròn, cỡ một mét, và đôi khi hơn một chút, rất nhẹ và thuận tiện để ủi bãi, chiếm ít chỗ, thuận tiện đặt trên boong thuyền. Đó là một loại xuồng phục vụ hầu hết các ghe câu và ghe giã Việt Nam”.

Đáng chú ý, J.B.Píetri ghi nhận kỹ thuật điều khiển thúng chai rất độc đáo: “Chúng được vận hành bằng một động tác ngoáy dầm chèo, và tại một vài vùng như Bình Định, trẻ con di chuyển nó chỉ bằng một động tác quán tính đơn giản, một cú lắc mông”.

Thúng chai là phương tiện trung chuyển ngư dân từ bờ ra đến tàu cá đang neo đậu trên biển. Ảnh: Ngọc Nhuận

Những tư liệu đó cho thấy thúng chai không chỉ là phương tiện lao động, mà còn là một biểu tượng văn hóa dân gian gắn liền với môi trường sinh tồn của cư dân miền biển.

Ngư cụ mang trọn nghĩa tình trong mùa lũ

Tròn trịa, mộc mạc là vậy, nhưng thúng chai đã theo ngư dân đi qua không biết bao mùa biển. Từ ven bờ đến các bãi rạn, gành đá, thúng chai luôn là “cánh tay nối dài” giúp ngư dân tiếp cận những vùng nước mà ghe tàu lớn khó vào.

Lão ngư Nguyễn Dư (78 tuổi, ở khu phố Hải Đông, phường Quy Nhơn Đông) kể lại cách làm thúng xưa: “Thúng tre muốn xuống nước được phải trét kín hết kẽ nan. Hồi trước, người ta giã lá bồ lời, nhựa xương rồng trộn với bột nhang để trét rồi quét dầu rái lên. Sau này, dùng phân bò trét cho kín rồi mới quét dầu rái. Mỗi chiếc thúng như chứa đựng tri thức của cha ông”.

Thúng chai theo chân ngư dân đi trên những chuyến tàu cá, trở thành ngư cụ quan trọng trong hoạt động sản xuất trên biển. Ảnh: Ngọc Nhuận

Ngày nay, thúng tre truyền thống ít dần, thay vào đó là thúng bằng composite với độ bền cao, dễ bảo quản. Nhiều thúng còn được gắn thêm động cơ nhỏ để phục vụ đánh bắt gần bờ.

Ngư dân Trần Nghé (ở thôn Vĩnh Hội, xã Cát Tiến), người có nhiều năm làm nghề lưới thúng, chia sẻ: “Đi xa thì dùng ghe lớn, nhưng trên ghe lúc nào cũng có thúng chai để chuyển người, chuyển đồ. Muốn vô sát gành đá hay bãi rạn, chỉ có thúng mới vô được. Nó như “người bạn đồng hành” của ngư dân, nhờ thúng mà chúng tôi sống với nghề biển bền bỉ”.

Nếu trên biển, thúng chai là bạn nghề của ngư dân, thì khi mưa lũ ập xuống vùng phía Đông tỉnh Gia Lai, nó lại trở thành phương tiện cứu sinh. Trong đợt lũ lịch sử vừa qua, bên cạnh ca nô, mô tô nước tham gia cứu hộ, những chiếc thúng chai của ngư dân Nhơn Hải, Nhơn Lý (phường Quy Nhơn Đông) đã len lỏi vào các khu dân cư bị cô lập để đưa người đến nơi an toàn và tiếp tế lương thực.

Ngư dân Nhơn Lý, Nhơn Hải tập kết thúng chai tham gia cứu hộ, cứu trợ bà con vùng lũ ở phía Đông tỉnh Gia Lai. Ảnh: Chi hội Hướng dẫn viên du lịch Gia Lai

Anh Nguyễn Hữu Đảo (ở khu phố Lý Hòa, phường Quy Nhơn Đông), người trực tiếp tham gia cứu hộ, nhớ lại: “Lũ lên nhanh, nước chảy xiết, ca nô khó vào mấy hẻm nhỏ. Thúng chai thì linh hoạt lách được qua dòng nước xiết. Lúc đó, thúng đâu còn là ngư cụ nữa, nó như “chiếc phao” đưa bà con ra khỏi vùng nguy hiểm”.

Hình ảnh những chuyến thúng đi xuyên dòng nước lũ, chở theo nước uống, thức ăn hay đưa người ra nơi an toàn đã trở thành ký ức sâu đậm của người dân vùng lũ. Thúng chai vì vậy vượt khỏi chức năng nghề nghiệp, trở thành biểu tượng của tinh thần tương trợ, nghĩa đồng bào trong hoạn nạn, gian khó.

Thúng chai trở thành phương tiện cứu hộ người dân vùng lũ. Ảnh: Chi hội Hướng dẫn viên du lịch Gia Lai

Những năm gần đây, cùng với sự phát triển của du lịch cộng đồng ven biển, thúng chai được “làm mới” chức năng, với những hoạt động như chèo thúng ngắm san hô, đua thúng trong lễ hội cầu ngư hay trải nghiệm ngoáy thúng dành cho du khách. Dù mang diện mạo mới, chiếc thúng vẫn giữ cho mình chất mộc mạc, phản ánh nét văn hóa gắn liền với biển và con người nơi đây.

Thúng chai phục vụ hoạt động du lịch biển. Ảnh: Ngọc Nhuận

Từ một phương tiện đi biển, thúng chai đã trở thành biểu tượng đa chức năng: vừa mưu sinh, vừa cứu hộ, vừa phục vụ du lịch. Trong nhịp sống hiện đại, chiếc thúng chai vẫn âm thầm hiện diện, như minh chứng cho sự thích ứng bền bỉ của cư dân vùng ven biển. Vòng tròn ấy không chỉ là hình dáng của một ngư cụ, mà còn là vòng tròn của văn hóa, của nghĩa đồng bào và của bao đời người đã neo cuộc sống vào biển cả.

ĐOÀN NGỌC NHUẬN