Tránh tạo thế độc quyền trong quản lý thị trường thuốc lá

Các khuyến nghị về chính sách quản lý các sản phẩm thuốc lá mới tại một số quốc gia đang thu hút sự quan tâm khi xuất hiện khác biệt đáng chú ý giữa các đề xuất ở cấp quốc gia và nội dung trong báo cáo kỹ thuật toàn cầu mới nhất của Nhóm Nghiên cứu về Quy định Sản phẩm Thuốc lá (TobReg) do WHO thành lập công bố mới đây.

Việc khác biệt về mặt khuyến nghị, cơ sở khoa học giữa hai nguồn thông tin này cho thấy cần có thêm sự phân tích thận trọng để bảo đảm các quyết sách trong nước được xây dựng dựa trên bằng chứng, đồng thời phù hợp với điều kiện thực tiễn. Trong khuôn khổ tuân thủ Công ước Khung về Kiểm soát thuốc lá (FCTC) của WHO mà Việt Nam là quốc gia thành viên, quá trình triển khai chính sách cũng cần được thực hiện một cách hài hòa với bối cảnh thực tế.

WHO công nhận thuốc lá nung nóng là sản phẩm thuốc lá

Mặc dù tại một số quốc gia nêu cao sự tuân thủ Công ước FCTC, nhưng các khuyến nghị, báo cáo của WHO-FCTC từ toàn cầu triển khai xuống các quốc gia vẫn còn có những bất cập.

Từ Hội nghị các nước thành viên FCTC lần thứ 8 năm 2018 (COP8), WHO đã công nhận TLNN là sản phẩm thuốc lá, đồng thời khuyến nghị các nước quản lý sản phẩm này theo luật kiểm soát thuốc lá hiện hành của nước sở tại. Quan điểm này tiếp tục được khẳng định trong COP10 vào năm 2024.

Mới đây, vào ngày 14/11, WHO tiếp tục công bố tài liệu Báo cáo Kỹ thuật số 1066 do TobReg thực hiện nhằm cung cấp cơ sở tham chiếu khoa học, kỹ thuật để các nước thành viên xây dựng chính sách kiểm soát phù hợp, đặc biệt trong bối cảnh danh mục sản phẩm thuốc lá ngày càng đa dạng. Trong báo cáo, các chuyên gia công bố bảng đánh giá các sản phẩm thuốc lá và liên quan đến thuốc lá hiện nay, đồng thời chỉ rõ đâu là sản phẩm thu hút giới trẻ nhất để các cơ quan quản lý giám sát sản phẩm theo hướng tiếp cận mà WHO đề xuất: "đánh giá tác động dự kiến và công bằng". Theo đó, TobReg khuyến khích các cơ quan quản lý ưu tiên phân bổ nguồn lực vào nhóm sản phẩm gây tổn hại cao nhất và các nhóm người dễ bị tổn thương nhất.

Đáng chú ý, WHO/TobReg làm rõ thuốc lá nung nóng (TLNN) được đánh giá là sản phẩm có mức độ hấp dẫn thấp nhất đối với giới trẻ, chỉ đáp ứng 2/6 tiêu chí. Con số này thấp hơn cả các sản phẩm phổ biến như thuốc lá điếu, xì gà, shisha và đặc biệt là TLĐT - sản phẩm có 6/6 tiêu chí. Trong đó, TLNN được xác định không có các tiêu chí như: thiết kế dễ sử dụng kín đáo, tính tiện lợi, hình dạng giống vật phẩm, kẹo hoặc đồ chơi dành cho giới trẻ. Kết luận này cũng trả lời cho các ý kiến trong nước khi có sự nhầm lẫn giữa TLĐT và TLNN về mặt hấp dẫn so với giới trẻ.

WHO làm rõ sự khác biệt giữa thuốc lá nung nóng và thuốc lá điện tử. (Nguồn: WHO)

Trong khi các cơ quan quản lý tìm cách quản lý hài hòa các sản phẩm thuốc lá, giảm thiểu rủi ro cho các bên liên quan kể cả lợi ích kinh tế quốc gia và giới trẻ, các thông tin sai lệch so với WHO/TobReg khuyến nghị khi bị diễn dịch sai lệch sẽ có thể làm giảm đi tính hiệu quả và toàn diện của việc ra quyết sách kiểm soát sản phẩm.

Tránh tạo thế độc quyền cho thị trường thuốc lá truyền thống

Từ sự khác biệt về tính chất giữa các nhóm sản phẩm, WHO đề xuất cách tiếp cận quản lý đa mục tiêu. Trong báo cáo này, WHO không nhấn mạnh triển khai thực thi lệnh cấm toàn diện cho toàn bộ dân số. Thay vào đó, tổ chức này khuyến nghị kiểm soát nghiêm ngặt thuốc lá điếu truyền thống – vốn là sản phẩm có mức độ gây hại cho sức khỏe lớn nhất - song song với hỗ trợ người trưởng thành cai nghiện và hạn chế tối đa khả năng giới trẻ tiếp cận, sử dụng sản phẩm.

Thuốc lá truyền thống được xác định có mức độ độc hại cao nhất trong các sản phẩm thuốc lá

Trong mục 2.5.1.5 của báo cáo, tổ chức này bày tỏ quan ngại rằng lệnh cấm có thể cản trở người hút thuốc lá điếu chuyển sang các lựa chọn ít độc hại hơn. Điều này có thể dẫn đến hệ quả ngoài ý muốn như thúc đẩy buôn lậu và thậm chí vô tình tạo ra vị thế độc quyền cho thị trường thuốc lá điếu, khiến những người đang trong quá trình cai thuốc trở lại sử dụng sản phẩm nguy hiểm nhất là thuốc lá điếu. Đây cũng là thách thức đang được nhiều nhà hoạch định chính sách ưu tiên giải quyết.

Để hạn chế quan ngại về việc gia tăng tình trạng sử dụng các sản phẩm thuốc lá mới ở giới trẻ, WHO đã đưa ra một loạt các khuyến nghị để giúp các quốc gia tăng cường kiểm soát, điều chỉnh chính sách nghiêm ngặt phù hợp thực tiễn với mục tiêu đặt giới trẻ làm đối tượng ưu tiên.

WHO nêu rõ các nhà quản lý cần sử dụng dữ liệu giám sát về tỷ lệ sử dụng từng loại thuốc lá trong toàn dân với và trong các nhóm trọng điểm. Ngoài ra, còn có dữ liệu giám sát hoạt động kinh doanh của ngành để nhận diện nhóm sản phẩm đang nhắm tới các đối tượng không đúng quy định.

WHO cũng đưa ra một số nghiên cứu tại nhiều quốc gia cung cấp hợp pháp các sản phẩm này, bao gồm nghiên cứu bán thực nghiệm về mối liên hệ giữa việc tiếp xúc và các chính sách quản lý đối với việc sử dụng các sản phẩm thuốc lá và giới trẻ, từ đó có thể xem xét hạn chế hương liệu và quy định nồng độ nicotine.

Đối với sản phẩm TLNN, WHO không đưa ra bất kỳ khuyến nghị cấm toàn bộ dân số trong các khuyến nghị của báo cáo. Các đề xuất chủ yếu tập trung vào biện pháp quản lý như cấm hương vị, hạn chế quảng cáo, hay áp thuế… đồng thời kêu gọi tăng cường nghiên cứu cụ thể trước khi xem xét các biện pháp mạnh hơn như cấm ngay lập tức.

Cách tiếp cận quản lý theo từng nhóm sản phẩm được WHO định hướng trên cơ sở bảo vệ giới trẻ, hỗ trợ giảm tác hại cho người trưởng thành, duy trì nguồn thu thuế và bảo đảm sự đồng bộ với Công ước FCTC và các biện pháp kiểm soát thuốc lá theo mô hình WHO hướng dẫn (MPOWER). Điều này giúp cơ quan quản lý giám sát hiệu quả hơn và hạn chế rủi ro từ các chính sách cấm toàn diện.

Nhiều chuyên gia cho rằng, dù báo cáo cung cấp cơ sở khoa học để các nhà hoạch định chính sách và quốc gia tham khảo, nhưng trong tương lai cần xem xét đầy đủ các thách thức tại những nước đang áp dụng lệnh cấm mà chưa có biện pháp kiểm soát buôn lậu hiệu quả, hoặc hài hòa mục tiêu kinh tế – xã hội của quốc gia.