Từ đổi mới tư duy đến hoàn thiện pháp lý cho liên kết HTX và doanh nghiệp

Trong bối cảnh năm 2025 được đánh giá là đầy biến động với thiên tai, thời tiết cực đoan diễn ra phức tạp, khu vực kinh tế hợp tác, HTX vẫn duy trì được sự ổn định, khẳng định vai trò quan trọng trong nền kinh tế.

Từ chuyển biến nhận thức đến hành động hỗ trợ

Theo báo cáo của Bộ Tài chính, đến cuối năm 2025, cả nước có trên 35.000 HTX, tăng 34% so với năm 2020, với gần 6 triệu thành viên. Số lượng liên hiệp HTX đạt 164, tăng 64%, cùng gần 66.000 tổ hợp tác với hơn 1 triệu thành viên.

Điều quan trọng hơn cả là chất lượng hoạt động đã có bước tiến rõ rệt, với hơn 27.000 HTX hoạt động hiệu quả, chiếm hơn 78% tổng số HTX cả nước, khoảng 2.600 HTX ứng dụng công nghệ cao và 4.700 HTX tham gia liên kết chuỗi giá trị.

Thứ trưởng Bộ Tài chính Đỗ Thành Trung tại Diễn đàn Kinh tế hợp tác, HTX năm 2025.

Những con số cho thấy sự đổi mới mạnh mẽ của khu vực kinh tế tập thể trong quá trình tham gia vào các mô hình hợp tác sâu với doanh nghiệp. Tuy nhiên, Thứ trưởng Bộ Tài chính Đỗ Thành Trung khi tham luận tại tại Diễn đàn Kinh tế hợp tác, HTX năm 2025 cũng thẳng thắn chỉ ra những hạn chế còn tồn tại.

Trong đó vấn đề lớn nhất là quy mô sản xuất nhỏ, năng lực quản trị yếu và khả năng cạnh tranh chưa cao. Thực hiện chủ trương cơ cấu lại nền kinh tế và đổi mới mô hình tăng trưởng, ông Trung nhấn mạnh yêu cầu cấp bách đặt ra cho khu vực kinh tế hợp tác, HTX là phải chuyển động mạnh mẽ về tư duy và hành động, bảo đảm mục tiêu phát triển nhưng “không để ai bị bỏ lại phía sau”.

Khẳng định liên kết HTX với doanh nghiệp không chỉ mang lại lợi ích kinh tế trước mắt mà còn tạo nền tảng vững chắc cho phát triển dài hạn, góp phần quan trọng vào giảm nghèo và phát triển kinh tế - xã hội, Thứ trưởng Đỗ Thành Trung đưa ra nhiều kiến nghị trọng tâm.

Trước hết là đẩy mạnh tuyên truyền để nâng cao nhận thức của các cấp chính quyền và người dân về vai trò của liên kết. Ông Trung nhấn mạnh: “Từ chuyển biến tư duy, nhận thức sẽ thúc đẩy chuyển biến trong hành động để hỗ trợ hoạt động liên kết”.

Cùng với đó, cần tiếp tục đổi mới hệ thống chính sách hỗ trợ HTX và doanh nghiệp theo hướng đồng bộ, dễ tiếp cận, ưu tiên các dự án liên kết. Việc xây dựng chính sách phải bảo đảm nguyên tắc thị trường nhưng đủ linh hoạt để tạo động lực cho HTX chủ động hợp tác với doanh nghiệp trong nâng cao năng lực sản xuất, kinh doanh.

Cần sớm hình thành các quy định làm rõ cơ chế phân phối lợi ích theo nguyên tắc “lợi ích hài hòa, rủi ro chia sẻ”, đồng thời có chế tài xử lý nếu các bên không tuân thủ hợp đồng. Tăng cường minh bạch thông qua kiểm toán độc lập và nội bộ, nâng cao năng lực quản trị và huy động sự hỗ trợ từ các tổ chức quốc tế cũng là những giải pháp quan trọng.

Hoàn thiện hành lang pháp lý, mở rộng cơ hội

Trong khi đó, tại Diễn đàn, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Võ Văn Hưng khẳng định liên kết giữa HTX và doanh nghiệp thời gian qua đang tiếp tục mở rộng, đóng vai trò ngày càng rõ trong tái cơ cấu nông nghiệp, nhưng vẫn vấp phải nhiều rào cản về cơ chế, nguồn lực và hạ tầng.

Những hạn chế này khiến các chuỗi liên kết chưa phát huy hết tiềm năng, đòi hỏi Nhà nước phải đẩy nhanh việc sửa đổi Nghị định 98/2018/NĐ-CP, đồng thời hoàn thiện thêm các chính sách liên quan tới thuế, tín dụng, đất đai, bảo hiểm và phát triển nguồn nhân lực để tạo nền tảng thúc đẩy liên kết bền vững hơn.

Thứ trưởng Bộ Nông Nghiệp và Môi trường Võ Văn Hưng tại Diễn đàn Kinh tế hợp tác, HTX năm 2025.

Theo Báo cáo của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, tính đến tháng 6/2025, cả nước đã ghi nhận 2.938 dự án và kế hoạch liên kết triển khai theo Nghị định 98/2018/NĐ-CP. Trong số này, các địa phương đã phê duyệt 1.968 dự án và 970 kế hoạch liên kết.

Đến hết tháng 6/2025, tỷ lệ giá trị sản phẩm nông nghiệp được sản xuất theo hình thức hợp tác và liên kết đạt 31,2% và dự kiến vượt 32% vào cuối năm, một bước tiến dài so với mức 10% của năm 2016, 21,6% của năm 2021 và 25,6% của năm 2023.

Không chỉ thúc đẩy sản xuất, việc triển khai Nghị định 98 còn góp phần tăng cường hợp tác công tư (PPP) trong nông nghiệp, nâng cao vai trò của các tổ chức nông dân như HTX, tổ hợp tác; và hình thành mạng lưới tư vấn, tổ khuyến nông cộng đồng nhằm hỗ trợ triển khai các mô hình sản xuất mới.

Thứ trưởng Võ Văn Hưng đề nghị Chính phủ xem xét sửa đổi Nghị định 98/2018/NĐ-CP để phù hợp hơn với thực tiễn đang đổi thay nhanh chóng.

“Sau 6 năm tổ chức thực hiện, ngành Nông nghiệp và Môi trường nhận thấy những bất cập phải sửa đổi để tạo hành lang pháp lý cũng như tạo cơ hội cho các doanh nghiệp cũng như việc liên kết với hợp tác xã đạt kết quả cao hơn”, ông Hưng nhấn mạnh.

Bên cạnh đó, Thứ trưởng kiến nghị xây dựng một chương trình đào tạo quy mô lớn dành cho nông dân và đội ngũ nhân lực HTX theo hướng hiện đại, đào tạo nông dân số, nông dân chuyên nghiệp, bồi dưỡng giám đốc HTX, cán bộ kỹ thuật và cán bộ quản trị chuỗi giá trị, hình thành lực lượng lao động nông nghiệp có tri thức, có công nghệ và có tư duy thị trường.

Cuối cùng, lãnh đạo Bộ Nông nghiệp và Môi trường đề xuất nhân rộng mô hình vùng nguyên liệu chuẩn trên phạm vi toàn quốc, dựa trên kết quả bước đầu của Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, đồng thời yêu cầu các địa phương triển khai bài bản, đồng bộ và hiệu quả để hình thành những chuỗi liên kết mạnh, bền vững, có sức cạnh tranh cao.

Kinh nghiệm liên kết nhìn từ quốc tế

Tham luận tại Diễn đàn ở góc nhìn của tổ chức quốc tế, ông Vinod Ahuja, Trưởng Đại diện Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hợp Quốc (FAO) tại Việt Nam, nhấn mạnh rằng mô hình liên kết giữa HTX và doanh nghiệp đang trở thành xu hướng chung trên toàn cầu.

Theo ông Vinod Ahuja, sự phối hợp này không chỉ mang lại lợi ích cho doanh nghiệp mà còn cho nông dân, người tiêu dùng và chính các thành viên HTX. Khi các tác nhân trong chuỗi giá trị cùng tham gia, giá trị gia tăng được chia sẻ hài hòa, tạo nền tảng cho phát triển bền vững.

Ông Vinod Ahuja, Trưởng Đại diện Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hợp Quốc (FAO) tại Việt Nam.

Từ kinh nghiệm thực tiễn của FAO trên thế giới, ông Vinod Ahuja cho rằng yếu tố quyết định của các mô hình liên kết thành công là quản lý chuyên nghiệp. Tại Mỹ Latinh, châu Phi hay Nam Á, các HTX phát triển mạnh đều là những đơn vị đầu tư bài bản vào hệ thống quản trị như ghi chép minh bạch, kiểm soát chất lượng, nâng cao năng lực cán bộ và tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế.

Ở các quốc gia như Ấn Độ, Kenya hay Costa Rica, việc hiện đại hóa quy trình nội bộ đã giúp HTX chủ động tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị, từ sản xuất đến tiêu thụ.

Thực tế ở Morocco, Thái Lan hay Ấn Độ cho thấy các chuỗi giá trị từng phân mảnh nay đã có sức cạnh tranh cao hơn nhờ mô hình HTX với doanh nghiệp cùng đầu tư nâng cấp quy trình sản xuất, lưu trữ và hậu cần. Mô hình “đồng đầu tư” này vừa giúp doanh nghiệp giảm rủi ro, vừa giúp HTX tiếp cận thị trường ổn định, nâng cao năng lực tổ chức sản xuất.

Một ví dụ điển hình được ông Ahuja dẫn chứng là mô hình HTX sữa Anand của Ấn Độ, nơi hàng triệu hộ nông dân nhỏ được tập hợp vào hệ thống HTX chuyên nghiệp, vừa đảm bảo quản trị dân chủ, vừa tạo ra hiệu quả kinh tế vượt trội.

“Doanh nghiệp mang đến công nghệ, bao bì và phân phối sản phẩm, giá cả minh bạch. Tức là người nông dân biết cách tính chính xác giá, cách phân chia lợi nhuận. Đặc biệt, HTX sữa cung cấp dịch vụ đến từng hộ, chăm sóc thú y, kiểm tra chất lượng. Và các công nghệ đơn giản như đồng hồ đo sữa kỹ thuật số đã tạo ra niềm tin và giảm gian lận”, ông Ahuja nói.

Từ câu chuyện của Ấn Độ, ông cho rằng Việt Nam có tiềm năng lớn để phát triển các HTX trong các ngành chăn nuôi, trái cây, rau quả, thủy sản theo hướng tham gia toàn chuỗi giá trị, thay vì chỉ cung cấp nguyên liệu thô. Điều này đòi hỏi HTX được hỗ trợ về hợp đồng rõ ràng, giá cả minh bạch và các cơ chế đồng đầu tư cùng doanh nghiệp. Đây chính là chìa khóa để HTX Việt Nam nâng cấp vai trò, gia tăng sức cạnh tranh và đóng góp mạnh mẽ hơn vào kinh tế nông nghiệp trong giai đoạn mới.

Trong khi đó, dựa trên bối cảnh thực tiễn tại Việt Nam và thực tế Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) đưa ra một lộ trình hành động cụ thể nhằm tăng cường liên kết giữa HTX và doanh nghiệp. Lộ trình được cấu trúc theo 3 trụ cột chính, bao gồm thúc đẩy đối thoại, cải cách thể chế, nâng cao năng lực HTX và hoàn thiện khung pháp lý, tài chính.

Trụ cột thứ nhất nhấn mạnh yêu cầu thúc đẩy đối thoại xã hội, tạo dựng môi trường kinh doanh ổn định để tiếng nói của HTX được lắng nghe. Một trong những giải pháp then chốt là lồng ghép nguyên tắc việc làm bền vững vào chính sách, từ việc ban hành chỉ thị chuyên đề đến xây dựng “Danh sách kiểm tra việc làm bền vững” để HTX tự đánh giá.

Việc thí điểm mở rộng phạm vi bảo hiểm xã hội cũng được đề xuất, góp phần gia tăng an sinh cho lao động trong khu vực kinh tế tập thể. Bên cạnh đó, báo cáo đề nghị tăng cường vai trò đại diện của Liên minh HTX Việt Nam thông qua đào tạo chuyên sâu, bồi dưỡng kỹ năng phân tích chính sách và mở rộng sự hiện diện tại các diễn đàn kinh tế – xã hội.

Trụ cột thứ hai tập trung nâng cao năng lực quản trị và hiệu quả hoạt động của HTX. ILO đề xuất xây dựng một chiến lược đào tạo quốc gia toàn diện, bao gồm chương trình “Đào tạo giảng viên”, phát triển học phần chuyên ngành và triển khai mô hình cố vấn. ILO sẵn sàng hỗ trợ thông qua các bộ công cụ đào tạo như KAB và SIYB.

Một điểm nhấn khác là việc thiết lập “Trung tâm Tri thức số” nhằm cung cấp kho dữ liệu về mô hình thành công, biểu mẫu pháp lý, thông tin thị trường và tài liệu đào tạo, giúp HTX tiếp cận nguồn tri thức quốc tế. Cùng với đó, việc tổ chức “Hội chợ liên kết” để HTX kết nối với doanh nghiệp công nghệ, nền tảng số và các sàn thương mại điện tử được đánh giá là hướng đi thiết thực nhằm thúc đẩy chuyển đổi số với chi phí hợp lý. Các chính sách ưu đãi thuế và hỗ trợ đóng góp an sinh xã hội cũng được đề xuất để khuyến khích HTX chính thức hóa hoạt động.

Trụ cột thứ ba hướng đến hoàn thiện khung pháp lý và cải thiện khả năng tiếp cận tài chính của HTX. Báo cáo chỉ rõ yêu cầu cấp thiết phải đơn giản hóa thủ tục hành chính, khắc phục tình trạng thiếu đồng bộ trong vận hành cổng dịch vụ công trực tuyến.

Việc tổ chức các khóa đào tạo dễ hiểu, thiết lập mạng lưới hỗ trợ cơ sở, cải tiến giao diện người dùng và tăng cường truyền thông được xem là giải pháp quan trọng giúp HTX tiếp cận thuận lợi hơn với dịch vụ công.

Nhật Minh - Ảnh:Phạm Hòa