Từ khóa của năm 'mồi giận dữ' hình thành xu hướng bộc phát cảm xúc

Làm biến dạng nhận thức xã hội

Từ "rage bait" (tạm dịch là mồi giận dữ) được Nhà xuất bản Đại học Oxford chọn làm từ khóa của năm 2025 dựa trên mức độ phổ biến, tốc độ tăng trưởng trong ngôn ngữ và ảnh hưởng đối với văn hóa số.

Bàn luận xoay quanh từ khóa này, TS Nguyễn Đỗ Hương Giang - Phó Giám đốc Trung tâm Tuyển sinh và Truyền thông, Trường ĐH Nông Lâm - Đại học Thái Nguyên phân tích, “mồi giận dữ” (rage-bait) là dạng nội dung truyền thông được thiết kế nhằm kích hoạt cảm xúc phẫn nộ của công chúng để tăng tương tác.

Dưới góc độ truyền thông đại chúng, loại nội dung này vận hành dựa trên nguyên lý “ưu tiên cảm xúc mạnh”, trong đó giận dữ là cảm xúc có khả năng lan truyền nhanh nhất, khiến người dùng dễ bình luận, chia sẻ và tham gia tranh cãi.

"Mồi giận dữ" chọn lọc các chi tiết gây sốc để định hướng cách người xem diễn giải sự kiện. Đồng thời, nội dung được cố ý đặt trong một bối cảnh hẹp hoặc lệch để dẫn dắt cảm xúc tiêu cực, làm giảm khả năng đánh giá khách quan. Bên cạnh đó, mồi giận dữ có thể thổi phồng tầm quan trọng của các sự kiện nhỏ, khiến công chúng tập trung quá mức vào điều gây phẫn nộ thay vì vấn đề cốt lõi.

Từ góc nhìn xã hội học, mồi giận dữ liên quan đến tâm lý đám đông, khiến cảm xúc tức thời lấn át lý trí, và do đó dễ tạo hiệu ứng bùng phát cảm xúc tiêu cực. Nội dung này thường khai thác các định kiến xã hội và khuynh hướng làm gia tăng xung đột biểu tượng giữa các nhóm.

TS Nguyễn Đỗ Hương Giang - Phó Giám đốc Trung tâm Tuyển sinh và Truyền thông, Trường ĐH Nông Lâm - Đại học Thái Nguyên.

Về mặt bản chất, con người dễ bị thu hút bởi nội dung gây giận dữ hơn vì 3 nhóm cơ chế chính. Các nghiên cứu về “thiên lệch tiêu cực” (negative bias) cho thấy não bộ phản ứng mạnh hơn với thông tin gây đe dọa hoặc bất công. Giận dữ kích hoạt hệ thống cảnh báo sinh tồn, khiến cá nhân chú ý nhanh và sâu hơn so với nội dung tích cực hoặc trung tính/ trung lập.

Từ góc nhìn xã hội học về đám đông và tương tác số, cảm xúc giận dữ dễ lan truyền vì nó củng cố cảm giác “chúng ta chống lại họ”. Cảm xúc này tạo ra sự thống nhất nhóm tạm thời, thúc đẩy hành vi bộc lộ ý kiến và tranh luận. Điều này khiến người dùng có xu hướng tham gia vào các nội dung gây phẫn nộ để khẳng định vị trí của mình trong nhóm xã hội.

Hơn nữa, thuật toán mạng xã hội ưu tiên nội dung tạo nhiều phản ứng, đặc biệt là phản ứng tiêu cực, đặc biệt các hashtag được sử dụng nhiều. Vì giận dữ kích thích tương tác (bình luận, chia sẻ, tranh luận), các nền tảng có xu hướng hiển thị nó nhiều hơn, tạo thành vòng lặp củng cố sự chú ý của công chúng.

Theo chuyên gia, việc giúp cộng đồng mạng tỉnh táo trước “mồi giận dữ” cần dựa trên các giải pháp khoa học nhằm tác động đồng thời vào nhận thức cá nhân, chuẩn mực nhóm xã hội và cơ chế vận hành của môi trường truyền thông số hiện nay.

Trước hết, cần tăng cường năng lực đọc hiểu truyền thông là biện pháp quan trọng nhất. Khi người dùng được trang bị khả năng nhận diện thao túng cảm xúc, phát hiện cắt xén ngữ cảnh và kiểm tra nguồn tin, họ sẽ có khả năng phản ứng tỉnh táo hơn trước nội dung gây phẫn nộ.

Cộng đồng mạng cần được tổ chức xung quanh chuẩn mực tương tác tích cực, trong đó ưu tiên trao đổi có dẫn chứng, tránh quy kết và hạn chế nội dung kích động. Khi chuẩn mực nhóm thay đổi, hành vi cá nhân sẽ điều chỉnh theo.

"Mồi giận dữ" - miếng mồi nội dung làm biến dạng nhận thức xã hội. Ảnh sưu tầm.

Hình thành xu hướng bộc phát cảm xúc

Từ góc nhìn giáo dục, TS Hoàng Anh Đức - Trường Đại học RMIT Việt Nam cho rằng, não bộ của chúng ta chỉ thực sự trưởng thành vào khoảng độ tuổi 25 đến 27, khi quá trình phát triển lớp màng bao bọc quanh các đường dẫn thần kinh được hoàn tất. Từ khi còn trong bụng mẹ, quá trình này đã được bắt đầu, từ các khu vực não bộ ở thùy chẩm (phía sau gáy) cho đến thùy trán (phía trước). Các trung khu thần kinh cảm xúc trưởng thành nhanh hơn các trung khu kiểm soát lý trí.

Vỏ não trước trán là khu vực chịu trách nhiệm cho các chức năng điều hành như điều hòa cảm xúc và ra quyết định hợp lý. Điều này có nghĩa là ở độ tuổi thiếu niên, hạch hạnh nhân (hệ thống cảnh báo cảm xúc của chúng ta) hoạt động ở mức năng suất đầy đủ trong khi vỏ não trước trán vẫn đang phát triển các kết nối hoàn chỉnh.

Học sinh có thể cảm nhận cảm xúc một cách nhanh chóng nhưng lại gặp khó khăn trong việc điều hòa những cảm xúc đó một cách hiệu quả. Bởi vậy, khi đối mặt với những nội dung đem lại kích thích cảm xúc mạnh như các nội dung kích động gây phẫn nộ, thay vì đánh giá thông tin một cách cẩn thận, thấu đáo, các em sẽ có xu hướng bộc phát cảm xúc.

TS Hoàng Anh Đức - Trường Đại học RMIT Việt Nam.

Thêm vào đó, khi tương tác (chia sẻ, bình luận…) với các nội dung "mồi giận dữ", não bộ chúng ta cũng sẽ giải phóng ra một lượng dopamine nhỏ, khích lệ, tạo ra cảm giác thỏa mãn như thể ủng hộ vì ta đang làm việc chính nghĩa.

"Phần thưởng thần kinh học" này liên tục tái định hình, củng cố hành vi, khiến thanh thiếu niên tiếp tục có nhiều khả năng tìm kiếm và tương tác với các nội dung tương tự trong tương lai. Nói cách khác, việc tương tác liên tục với mọi nội dung về cảm xúc đều góp phần giúp não bộ của chúng ta tái cấu trúc.

Và nếu não bộ của học sinh được liên tục tương tác với các nội dung kích động, thì các em cũng đang bị tái cấu trúc theo hướng ưu tiên tìm kiếm, đắm chìm và cổ súy các nội dung mang tính phẫn nộ, bạo lực. Những thói quen thần kinh này ngày càng khó phá vỡ khi các đường dẫn trở nên vững chắc hơn", TS. Đức nói.

Bởi vậy, trong môi trường sinh hoạt, học tập nói chung và môi trường số nói riêng, việc thực hành điều hòa cảm xúc là một nhu cầu thực sự thiết yếu. Chuyên gia cho rằng, chúng ta không nên đơn thuần nhận xét học sinh rằng các em “quá cảm xúc” hay “vô kỷ luật”, mà cần hiểu rằng, về bản chất, các em đang trong quá trình phát triển não bộ nhưng đồng thời lại bị bủa vây bởi những cơn bão, ma trận về mặt cảm xúc.

Châu Linh