UNDP cảnh báo nguy cơ gia tăng bất bình đẳng trong kỷ nguyên AI

Ngày 2/12 tại Hà Nội, Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP) công bố Báo cáo Phát triển Con người Khu vực châu Á – Thái Bình Dương với chủ đề “Sự phân cực lớn tiếp theo: Tại sao trí tuệ nhân tạo có thể làm gia tăng bất bình đẳng giữa các quốc gia”, nhấn mạnh rằng trí tuệ nhân tạo (AI) đang tạo ra những cơ hội quan trọng cho phát triển nhưng đồng thời cũng mang theo những rủi ro có thể khiến khoảng cách giữa các quốc gia ngày càng lớn nếu không có sự chuẩn bị phù hợp.

Phát biểu tại sự kiện, Trưởng Đại diện Thường trú UNDP tại Việt Nam, bà Ramla Khalidi khẳng định tác động của AI “không phải là điều được định sẵn”, mà phụ thuộc vào chính sách, đạo đức và các lựa chọn tập thể. Bà nhấn mạnh rằng công nghệ cần được đặt trong khuôn khổ phát triển con người và phải phục vụ mục tiêu nâng cao phúc lợi.

AI tạo ra nhiều cơ hội nhưng đòi hỏi quản trị phù hợp

Báo cáo cho thấy châu Á – Thái Bình Dương đang là khu vực có sự phát triển AI nhanh chóng, với hơn một nửa số người dùng AI toàn cầu và sự mở rộng mạnh mẽ của đổi mới sáng tạo. Trung Quốc chiếm gần 70% bằng sáng chế AI toàn cầu, trong khi tại sáu nền kinh tế lớn trong khu vực đã xuất hiện hơn 3.100 công ty AI mới được đầu tư. Nhờ đó, AI có thể đóng góp thêm khoảng 2 điểm phần trăm vào tăng trưởng GDP hàng năm của khu vực và nâng năng suất lên tới 5% trong các lĩnh vực như y tế và tài chính. Ở quy mô ASEAN, các nền kinh tế có thể đạt gần 1 nghìn tỷ USD GDP bổ sung trong thập kỷ tới nếu tận dụng tốt công nghệ này.

Tuy nhiên, báo cáo đồng thời nhấn mạnh sự khác biệt giữa các quốc gia trong khả năng tiếp cận và khai thác AI. Châu Á – Thái Bình Dương bao gồm cả những quốc gia có chỉ số HDI cao nhất và thấp nhất thế giới, trong khi một phần tư dân số khu vực vẫn chưa được kết nối Internet. Điều này cho thấy ngay từ xuất phát điểm, cơ hội tiếp cận các lợi ích của AI đã có sự chênh lệch đáng kể.

Theo đó, AI có thể giúp nhiều quốc gia vươn lên, nhưng cũng có thể khiến những quốc gia không đủ khả năng hấp thụ đổi mới bị tụt lại xa hơn. Việc sử dụng AI trong kết nối việc làm cũng có thể củng cố các khuôn mẫu giới, khi phụ nữ dễ bị đẩy vào các vị trí thu nhập thấp trong khi nam giới tập trung vào các vai trò kỹ thuật.

Ở cấp độ quốc gia, báo cáo cho rằng những nền kinh tế có hạ tầng số mạnh, kỹ năng cao và khả năng quản trị tốt sẽ hưởng lợi nhiều nhất. Ngược lại, các quốc gia có hạ tầng hạn chế và năng lực quản trị còn yếu có thể đối mặt với nhiều rủi ro hơn, từ mất việc làm do tự động hóa cho tới loại trừ dữ liệu, cũng như sự gia tăng nhu cầu năng lượng và nước từ các hệ thống AI.

Việt Nam được đánh giá có quyết tâm mạnh mẽ trong phát triển AI

Theo đánh giá từ báo cáo, Việt Nam đã và đang thể hiện ý chí chính trị mạnh mẽ và triển khai nhiều chính sách thúc đẩy ứng dụng AI trong các lĩnh vực quan trọng. Hạ tầng số phát triển nhanh với phủ sóng 4G gần như toàn quốc, triển khai 5G đang diễn ra và thứ hạng chính phủ điện tử (trong xếp hạng chính phủ điện tử toàn cầu của Việt Nam) được cải thiện đáng kể. Các khoản đầu tư vào dữ liệu, năng lực tính toán và chuyển đổi số cũng đang góp phần tạo điều kiện để Việt Nam bắt kịp xu hướng mới.

Bà Ramla Khalidi

Tại sự kiện, bà Ramla Khalidi đánh giá quá trình chuyển đổi số của Việt Nam đã đặt AI vào trung tâm của các cuộc thảo luận về tương lai phát triển. Bà cho biết AI có thể trở thành động lực tăng trưởng lớn tiếp theo, với ước tính có thể giúp GDP tăng thêm khoảng 2% mỗi năm, qua đó hỗ trợ Việt Nam tiến gần hơn mục tiêu trở thành nước thu nhập cao.

Nhiều ứng dụng cụ thể cũng đã xuất hiện tại Việt Nam, như các công cụ chẩn đoán bệnh bằng AI trong cơ sở y tế, nền tảng học tập cá nhân hóa trong giáo dục hay ứng dụng hỗ trợ nông dân phát hiện sâu bệnh ngay cả khi họ có kỹ năng số hạn chế. Điều này cho thấy tiềm năng của AI trong việc cải thiện chất lượng dịch vụ và thu hẹp khoảng cách tiếp cận đối với nhiều nhóm đối tượng.

Tuy nhiên, bà Khalidi đồng thời lưu ý rằng các thách thức về kỹ năng số, chất lượng dữ liệu và sự bao trùm đối với phụ nữ, cộng đồng nông thôn và các nhóm dễ bị tổn thương cần được giải quyết để đảm bảo AI mang lại lợi ích một cách công bằng.

Quản trị AI là yếu tố quyết định bảo đảm phát triển công bằng

Báo cáo cũng phân tích sự phát triển của AI trong quản trị và dịch vụ công. Một số quốc gia trong khu vực đã ứng dụng AI để nâng cao hiệu quả phục vụ người dân. Bangkok sử dụng nền tảng Traffy Fondue để xử lý gần 600.000 báo cáo phản ánh; Singapore triển khai dịch vụ Moments of Life, giúp rút ngắn thời gian xử lý thủ tục cho cha mẹ mới sinh từ 120 phút xuống còn 15 phút; Bắc Kinh sử dụng mô hình số song sinh để hỗ trợ quản lý lũ và quy hoạch đô thị. Việt Nam cũng đang thử nghiệm nền tảng AI nhằm hỗ trợ công dân sử dụng 15 dịch vụ hành chính công trực tuyến thiết yếu.

Dù vậy, chỉ một số ít quốc gia có khung pháp lý toàn diện về AI, trong khi dự báo đến năm 2027, hơn 40% vi phạm dữ liệu toàn cầu có thể xuất phát từ việc sử dụng AI tạo sinh sai mục đích. Đây là cảnh báo quan trọng về nhu cầu xây dựng các hệ thống quản trị mạnh, dựa trên cách tiếp cận rủi ro và có trách nhiệm giải trình rõ ràng.

Trong phát biểu, bà Ramla Khalidi đề xuất ba nguyên tắc cần định hướng tương lai, gồm: đặt con người vào trung tâm, quản trị đổi mới một cách có trách nhiệm và xây dựng các hệ thống sẵn sàng cho tương lai. Bà nhấn mạnh rằng AI phải phục vụ mục tiêu mở rộng năng lực của con người và không để bất kỳ nhóm nào bị bỏ lại phía sau.

Thông điệp chung của báo cáo là, sự trỗi dậy của AI là thời khắc quan trọng của thời đại và các lựa chọn chính sách ngày hôm nay sẽ định hình tương lai phát triển trong nhiều thập kỷ tới; cho rằng AI phải được đặt trong khuôn khổ vì con người. Khi được quản trị tốt, AI có thể trở thành động lực thúc đẩy công bằng và tiến bộ. Nhưng nếu thiếu chuẩn bị, những rủi ro về bất bình đẳng, việc làm và dữ liệu có thể gia tăng.

Chỉ khi có chính sách bao trùm, đầu tư có trọng tâm và hệ thống quản trị đủ mạnh, các quốc gia – trong đó có Việt Nam – mới có thể tận dụng được tiềm năng của AI để hướng tới phát triển bền vững, không để ai bị bỏ lại phía sau.

Lê Đỗ