Việt Nam cần làm gì trước làn sóng vệ tinh băng thông thấp?

Hình ảnh mô phỏng vệ tinh LOTUSat-1

Trong khi thế giới tập trung vào cuộc chiến băng thông rộng (broadband) của Starlink hay OneWeb để cung cấp internet tốc độ cao, thì một làn sóng ngầm khác cũng đang âm thầm lan rộng: vệ tinh băng thông thấp (narrowband) phục vụ kết nối vạn vật (IoT).

Đối với một quốc gia có địa hình trải dài, bờ biển rộng và nền kinh tế đang chuyển dịch mạnh sang số hóa như Việt Nam, đây không chỉ là một xu hướng công nghệ đơn thuần mà là một biến số chiến lược. Đứng trước làn sóng này, Việt Nam đang đối mặt với một bàn cờ thế trận đan xen giữa những cơ hội vàng để bứt phá hạ tầng và những rủi ro hiện hữu về an ninh chủ quyền nếu không có sự chuẩn bị kỹ lưỡng.

Cơ hội vàng cho kinh tế biển và nông nghiệp thông minh

Khác với các vệ tinh băng thông rộng đắt đỏ dùng để lướt web hay xem video 4K, vệ tinh băng thông thấp được ví như những "người đưa thư" cần mẫn, chuyên truyền tải các gói dữ liệu nhỏ nhưng quan trọng như vị trí, nhiệt độ, hay tín hiệu cảnh báo. Đây chính là mảnh ghép hoàn hảo mà hạ tầng viễn thông mặt đất của Việt Nam đang thiếu hụt.

Với hơn 3.000 km đường bờ biển và vùng đặc quyền kinh tế rộng lớn, việc quản lý đội tàu cá khổng lồ lên tới hàng chục nghìn chiếc luôn là bài toán nan giải. Công nghệ vệ tinh băng thông thấp cho phép triển khai các thiết bị giám sát hành trình với chi phí rẻ, giúp cơ quan quản lý theo dõi vị trí tàu bè theo thời gian thực, hỗ trợ cứu nạn cứu hộ và quan trọng nhất là giải quyết vấn đề "thẻ vàng" IUU của châu Âu về đánh bắt hải sản trái phép. Sóng vệ tinh sẽ vươn tới những nơi mà sóng 4G/5G bất lực, tạo ra một mạng lưới an toàn trên biển Đông.

Không chỉ dừng lại ở biển, làn sóng này còn là đòn bẩy cho nông nghiệp công nghệ cao - trụ cột của nền kinh tế Việt Nam. Tại các vùng núi cao hay các đầm nuôi tôm xa xôi, việc kéo cáp quang là bất khả thi về mặt kinh tế. Vệ tinh băng thông thấp cho phép hàng triệu cảm biến IoT hoạt động đồng bộ, từ việc đo độ mặn của nước ở Cà Mau đến giám sát độ ẩm đất trồng cà phê ở Tây Nguyên.

Dữ liệu thu thập được sẽ giúp nông dân tối ưu hóa quy trình sản xuất, giảm rủi ro thiên tai và nâng cao giá trị nông sản. Hơn thế nữa, thị trường thiết bị đầu cuối cho vệ tinh băng thông thấp (như chip, ăng-ten, bộ thu phát) đang mở ra cơ hội lớn cho các doanh nghiệp công nghệ Việt Nam như Viettel hay VNPT tham gia vào chuỗi cung ứng toàn cầu, chuyển dịch từ vị thế người sử dụng sang nhà sản xuất thiết bị phụ trợ.

Rủi ro về chủ quyền số và sự phụ thuộc hạ tầng

Tuy nhiên, bầu trời mở ra cơ hội cũng đồng thời mang theo những đám mây đen rủi ro, đặc biệt là vấn đề chủ quyền số và an ninh quốc gia. Khi dữ liệu của hàng triệu thiết bị IoT, từ giám sát năng lượng, giao thông đến an ninh, đều đi qua hạ tầng vệ tinh của nước ngoài, Việt Nam đứng trước nguy cơ mất kiểm soát đối với dòng chảy dữ liệu quốc gia.

Nếu các chòm sao vệ tinh này thuộc quyền kiểm soát của các tập đoàn công nghệ nước ngoài hoặc các quốc gia đang cạnh tranh địa chính trị, việc bị ngắt kết nối hoặc rò rỉ dữ liệu nhạy cảm là kịch bản hoàn toàn có thể xảy ra. Sự phụ thuộc vào hạ tầng ngoại lai sẽ biến Việt Nam thành "khách trọ" ngay trên chính không gian số của mình, dễ bị tổn thương trước các biến động chính trị quốc tế.

Bên cạnh đó là rủi ro về an toàn an ninh mạng và can nhiễu tần số. Các chòm sao vệ tinh dày đặc ở quỹ đạo thấp có thể gây can nhiễu nghiêm trọng đến các hệ thống viễn thông mặt đất và các vệ tinh địa tĩnh (GEO) mà Việt Nam đang sở hữu như Vinasat-1 và Vinasat-2. Việc thiếu các quy định quản lý quốc tế chặt chẽ về quỹ đạo thấp biến không gian này thành một "miền Tây hoang dã", nơi các vụ va chạm hoặc tranh chấp tần số có thể xảy ra bất cứ lúc nào.

Hơn nữa, các thiết bị IoT giá rẻ kết nối vệ tinh thường có bảo mật yếu, dễ trở thành lỗ hổng nghiêm trọng cho tin tặc tấn công vào các hệ thống hạ tầng trọng yếu. Nếu không có hàng rào kỹ thuật đủ mạnh, làn sóng vệ tinh này có thể trở thành con dao hai lưỡi đâm ngược vào an ninh quốc gia.

Chiến lược thích ứng: Từ "Made in Vietnam" đến hành lang pháp lý mở

Để không bị bỏ lại phía sau hoặc bị cuốn trôi bởi làn sóng này, Việt Nam cần một sự chuẩn bị toàn diện và mang tính chiến lược, bắt đầu từ việc xây dựng hành lang pháp lý. Các quy định hiện hành về viễn thông và tần số vô tuyến điện cần được cập nhật để phù hợp với đặc thù của các chòm sao vệ tinh phi địa tĩnh (NGSO). Cần có cơ chế cấp phép linh hoạt nhưng chặt chẽ (landing rights), yêu cầu các nhà cung cấp dịch vụ vệ tinh nước ngoài phải đặt trạm mặt đất (gateway) tại Việt Nam.

Điều này đảm bảo rằng dữ liệu của người dùng Việt Nam được xử lý và lưu trữ trong nước, tuân thủ các quy định về an ninh mạng và bảo vệ dữ liệu cá nhân. Đồng thời, Việt Nam cần tích cực tham gia vào các diễn đàn quốc tế để bảo vệ quyền lợi về tần số và quỹ đạo vệ tinh.

Về mặt công nghệ và hạ tầng, Việt Nam không nên tham vọng chạy đua phóng vệ tinh ồ ạt ngay lập tức, mà nên chọn cách tiếp cận "đứng trên vai người khổng lồ" kết hợp với nội địa hóa. Chúng ta có thể hợp tác với các nhà cung cấp quốc tế để sử dụng hạ tầng không gian của họ, nhưng phải làm chủ hoàn toàn các thiết bị đầu cuối và phần mềm xử lý dữ liệu.

Các doanh nghiệp công nghệ trong nước cần được khuyến khích nghiên cứu và sản xuất các trạm thu phát mặt đất, các module kết nối vệ tinh "Made in Vietnam". Song song đó, việc đầu tư cho Trung tâm Vũ trụ Việt Nam và các chương trình đào tạo kỹ sư hàng không vũ trụ cần được đẩy mạnh để chuẩn bị nguồn nhân lực chất lượng cao, sẵn sàng cho việc tự chủ thiết kế và vận hành các vệ tinh nhỏ (SmallSat) phục vụ nhu cầu chuyên biệt trong tương lai.

Chỉ khi nắm giữ được cả khóa (pháp lý) và chìa khóa (công nghệ), Việt Nam mới có thể biến sóng vệ tinh thành động lực phát triển bền vững thay vì mối lo ngại an ninh thường trực.

Bùi Tú