Xử phạt bằng AI

Chỉ trong 12 giờ, hai chiếc camera trí tuệ nhân tạo (AI) trên một con phố ở Thủ đô Hà Nội đã ghi nhận gần 1.800 vi phạm, chủ yếu là vượt đèn đỏ và không đội mũ bảo hiểm. Con số này định lượng một sự thật mà chúng ta đều đã biết nhưng ít khi được thống kê đầy đủ: Hành vi coi thường luật lệ của người tham gia giao thông - lựa chọn "khôn lỏi" trong một hệ thống mà xác suất bị phát hiện và xử phạt từ lâu đã quá thấp.

Trong bối cảnh đó, sự xuất hiện gần như đồng thời của hai chính sách mang tính bước ngoặt là Nghị định 168 với mức phạt tăng vọt, và việc thí điểm hệ thống camera AI đã mở ra cơ hội để tái lập trật tự và văn hóa tham gia giao thông. AI giờ đây không chỉ là công cụ hỗ trợ, mà chính là hạ tầng thiết yếu để những chế tài nghiêm khắc trở nên có hiệu lực.

Lâu nay, bài toán răn đe trong giao thông luôn có hai vế: Mức độ nghiêm khắc của hình phạt và sự chắc chắn trong thực thi. Nghị định 168, với mức phạt lên tới 18-20 triệu đồng cho lỗi vượt đèn đỏ của ôtô, đã giải quyết được vế đầu. Nhưng nếu vế thứ hai, sự chắc chắn bị xử phạt, vẫn bỏ ngỏ, thì mức phạt cao cũng chỉ nằm trên giấy. Khi việc tuần tra phụ thuộc vào sức người có hạn, người tham gia giao thông vẫn tiếp tục "đánh cược" với may rủi. Công nghệ AI sẽ thay đổi hoàn toàn tình trạng này, khi những "mắt thần" hoạt động 24/7, không mệt mỏi, không thiên vị, đẩy xác suất bị phát hiện vi phạm tại các điểm giám sát tiệm cận 100%. Khi đó, mức phạt cao mới thực sự phát huy tác dụng răn đe.

Kinh nghiệm quốc tế chứng minh điều này một cách thuyết phục. Singapore giảm hơn 40% số lượt vi phạm vượt đèn đỏ sau khi nâng cấp hệ thống camera, còn các đoạn đường có camera tốc độ ở Anh giảm tới 68% số ca tử vong.

Lợi ích quan trọng không kém của việc thực thi bằng máy móc là sự minh bạch và công bằng, vốn là nền tảng của niềm tin công chúng. Việc phạt nguội dựa trên hình ảnh khách quan giúp loại bỏ các tương tác trực tiếp không cần thiết giữa người vi phạm và lực lượng chức năng. Khi người dân tin rằng luật pháp được áp dụng công bằng cho tất cả, dựa trên bằng chứng không thể chối cãi, niềm tin vào sự liêm chính của hệ thống công quyền sẽ được củng cố. Hơn nữa, việc tự động hóa các tác vụ giám sát và xử phạt thường xuyên sẽ giải phóng cảnh sát giao thông khỏi các nhiệm vụ tuần tra đơn điệu. Họ có thể tập trung vào những việc đòi hỏi kỹ năng cao hơn như điều tiết các điểm ùn tắc, xử lý tai nạn, điều tra các vi phạm nghiêm trọng và phân tích dữ liệu từ hệ thống để đưa ra giải pháp phòng ngừa. Đây vừa là sự nâng cấp về công nghệ, vừa giúp tái cấu trúc vai trò và chức năng của lực lượng thực thi công vụ, hướng tới sự tinh gọn, chuyên nghiệp và hiệu quả hơn.

AI có khả năng giám sát liên tục và chính xác cao, nhưng không hệ thống nào hoàn hảo tuyệt đối. Vì vậy, cùng với việc mở rộng xử phạt tự động, cần thiết lập cơ chế khiếu nại minh bạch và dễ tiếp cận để người dân có thể phản hồi khi cho rằng mình bị xử phạt sai. Hệ thống khiếu nại nên được tích hợp trên Cổng dịch vụ công hoặc VNeID, giúp người dân gửi yêu cầu xem xét, bổ sung chứng cứ, hoặc đối chiếu dữ liệu trong thời hạn nhất định.

Cuộc cách mạng về kỷ luật giao thông đã bắt đầu bằng sức mạnh của dữ liệu và công nghệ. Mạng lưới "mắt thần" sẽ giúp xây dựng xã hội thượng tôn pháp luật, bắt đầu từ từng hành vi nhỏ trên đường phố.

Nguyễn Thành Hưng