Xuất khẩu Việt Nam: Cơ hội vươn tầm ở giai đoạn bản lề

Giai đoạn bản lề hiện nay đòi hỏi doanh nghiệp chuyển mạnh từ bán hàng giá rẻ sang tạo giá trị, đổi mới chuỗi cung ứng và xây dựng thương hiệu quốc gia.

Sản xuất hàng xuất khẩu tại Công ty cổ phần May Sơn Hà (phường Sơn Tây). Ảnh: Quang Thái

Còn không ít thách thức

Theo Bộ Công Thương, tính đến giữa tháng 11-2025, kim ngạch xuất, nhập khẩu của Việt Nam đạt 800 tỷ USD. Với đà tăng trưởng hiện nay, tổng kim ngạch thương mại quốc tế năm nay dự kiến lập kỷ lục là trên 900 tỷ USD. Con số này cho thấy xuất khẩu tiếp tục giữ vai trò động lực quan trọng của nền kinh tế.

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả tích cực ấy là nhiều thách thức lớn đang đặt ra. Tiến sĩ Võ Trí Thành, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Chiến lược thương hiệu và Cạnh tranh phân tích rằng, dù quy mô thương mại tăng nhanh nhưng giá trị gia tăng nội địa còn thấp, phần lớn lợi nhuận trong chuỗi xuất khẩu vẫn rơi vào khối doanh nghiệp đầu tư nước ngoài (FDI). Điều này phản ánh hạn chế trong khả năng tham gia của doanh nghiệp trong nước ở những khâu tạo giá trị cao như thiết kế, công nghệ, logistics và phân phối.

Bên cạnh đó, liên kết giữa doanh nghiệp FDI và doanh nghiệp Việt Nam còn yếu, chưa tạo được hiệu ứng lan tỏa về công nghệ và quản trị như kỳ vọng. Cùng với đó, cơ cấu thị trường mất cân đối khi gần 45% tổng kim ngạch tập trung vào hai thị trường lớn là Hoa Kỳ và Trung Quốc. Sự phụ thuộc này khiến hàng hóa Việt Nam chịu tác động mạnh trước các biến động chính sách hay thay đổi thị hiếu tiêu dùng tại hai thị trường này.

Một điểm nghẽn lớn khác là khả năng tận dụng ưu đãi từ các hiệp định thương mại tự do (FTA) còn hạn chế. Mặc dù Việt Nam đã ký hơn 17 FTA, nhưng theo Bộ Công Thương, tỷ lệ tận dụng Giấy chứng nhận xuất xứ hàng hóa để được hưởng ưu đãi thuế quan (C/O ưu đãi) mới đạt trung bình 32-33%. Nguyên nhân chính đến từ hạn chế về thông tin thị trường, năng lực sản xuất nhỏ lẻ, công nghệ còn lạc hậu, chi phí tuân thủ tiêu chuẩn cao và năng lực quản trị rủi ro chưa đáp ứng yêu cầu của đối tác quốc tế.

Thách thức càng phức tạp hơn khi kinh tế toàn cầu chuyển mạnh sang mô hình xanh - số. Các thị trường lớn như Liên minh châu Âu, Hoa Kỳ, Nhật Bản… siết chặt tiêu chuẩn về môi trường, lao động, truy xuất nguồn gốc... Điều này tạo sức ép lớn lên doanh nghiệp Việt, đặc biệt là nhóm doanh nghiệp nhỏ và vừa.

Cục trưởng Cục Xúc tiến thương mại (Bộ Công Thương) Vũ Bá Phú nhận định, thương mại toàn cầu đang phân hóa mạnh mẽ, với xu hướng dịch chuyển chuỗi cung ứng, gia tăng rào cản kỹ thuật, logistics phát thải carbon thấp và sự bùng nổ của thương mại điện tử xuyên biên giới. Những yếu tố này tạo sức ép không nhỏ lên doanh nghiệp trong nước nhưng đồng thời mở ra cơ hội để hàng hóa của nước ta thâm nhập sâu hơn vào các thị trường giá trị cao, nếu doanh nghiệp kịp thời thích ứng.

Thực tế cho thấy, nhiều doanh nghiệp trong nước vẫn chật vật trước các yêu cầu về quy tắc xuất xứ, kiểm định chất lượng hay minh bạch chuỗi cung ứng. Một số doanh nghiệp có đơn hàng xuất khẩu nhưng phải từ chối vì không đáp ứng được tiêu chuẩn của đối tác nhập khẩu.

Chế biến thủy sản xuất khẩu tại Công ty TNHH một thành viên Ấn Độ Dương (thành phố Cần Thơ). Ảnh: Danh Lam

Tạo sức bật mới cho xuất khẩu

Trong bối cảnh thương mại toàn cầu biến đổi nhanh chóng, Việt Nam đang đứng trước yêu cầu cấp bách phải tạo “sức bật mới” cho xuất khẩu, cả ở cấp độ chính sách lẫn năng lực doanh nghiệp.

Ở góc độ thị trường, Phó Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công Thương) Trần Thanh Hải nhấn mạnh yêu cầu nâng chuẩn chất lượng và xây dựng thương hiệu, coi đây là điều kiện tiên quyết để duy trì uy tín với khách hàng truyền thống và thâm nhập thị trường mới.

Trong khi đó, Tiến sĩ Võ Trí Thành nhận định, thế giới đang chuyển sang mô hình phát triển dựa trên ba trụ cột: Bền vững - bao trùm - sáng tạo. Vì vậy, Việt Nam không thể tiếp tục bán hàng giá rẻ dựa trên lợi thế chi phí thấp mà phải chuyển sang sáng tạo giá trị, xây dựng thương hiệu quốc gia.

Trong bối cảnh đó, năng lực tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế trở thành “giấy thông hành bắt buộc”. Các doanh nghiệp có sự chuẩn bị sớm đã bước đầu gặt hái kết quả. Giám đốc điều hành Nghiên cứu và Phát triển của Vinamilk Nguyễn Quốc Khánh cho biết, ba đơn vị của doanh nghiệp đã đạt trung hòa carbon theo chuẩn PAS 2060:2014, đồng thời đặt mục tiêu Net Zero trước năm 2050. Chuyển đổi xanh không chỉ là chi phí, mà còn là khoản đầu tư cho tương lai. Nếu vượt qua được các tiêu chuẩn, quy định về môi trường hay còn gọi là "hàng rào xanh" của châu Âu, Hàn Quốc hay Nhật Bản, sản phẩm Việt sẽ bước vào phân khúc giá trị cao hơn.

Cục trưởng Cục Xúc tiến thương mại (Bộ Công Thương) Vũ Bá Phú nhấn mạnh, hoạt động xuất khẩu đã bước vào “giai đoạn bản lề”, đòi hỏi các bên, nhất là doanh nghiệp phải đổi mới tư duy, nâng cấp phương thức tiếp cận thị trường và thích ứng với yêu cầu ngày càng cao của các thị trường phát triển. Thúc đẩy doanh nghiệp bước ra thế giới không chỉ là mở rộng thị trường, mà là tăng năng lực làm chủ luật chơi và tham gia sâu vào chuỗi giá trị toàn cầu.

Trên bình diện chính sách, Bộ Công Thương đang xây dựng “Chương trình Vươn ra thị trường quốc tế giai đoạn 2026-2035” nhằm hỗ trợ doanh nghiệp mở rộng thị trường theo hướng bền vững, tận dụng tối đa các FTA thế hệ mới, nâng cấp tiêu chuẩn xanh và tăng cường ứng dụng số trong xúc tiến thương mại. Chương trình kỳ vọng tạo nền tảng vững chắc để doanh nghiệp nâng cao năng lực cạnh tranh toàn diện từ sản xuất, logistics tới thương mại số.

Nếu được triển khai đồng bộ, những bước đi này sẽ trở thành trụ cột giúp hàng hóa Việt Nam nâng cao vị thế, mở rộng thị phần và tiến sâu vào các phân khúc giá trị cao trong thập kỷ tới.

Lam Giang