Áp lực hay cảm hứng, điều gì sẽ khiến nhà văn viết hay hơn?

Tranh minh họa bìa cho tiểu thuyết Cay đắng mùi đời của nhà văn Hồ Biểu Chánh. Ảnh minh họa: Đ.T.

Viết văn có cần cảm hứng? Câu hỏi này có vẻ cổ lỗ và hơi quê mùa vì tôi chắc đa số người viết sẽ bật lên ngay tức khắc. Dĩ nhiên! Thậm chí đó là thứ quan trọng nhất. Còn đối với tôi, tôi chưa vội trả lời câu hỏi này.

Cảm hứng rất quan trọng, tất nhiên. Không có cảm hứng khó làm cho tốt được việc nhưng liệu nó có phải là yếu tố quan trọng hàng đầu khi người ta viết văn?

Ta thường nghe nhiều người nói, muốn làm cái này, cái kia mà không có cảm hứng, không có hứng thú. Nhiều người viết quan niệm cảm hứng là nguồn năng lượng để duy trì sự hoạt động và suy nghĩ của người viết. Không có cảm hứng người ta khó làm hoặc làm thiếu hiệu quả hoặc ít cá tính.

Vậy có phải cảm hứng luôn được dự trữ để sẵn sàng lấy ra làm việc? Điều này khó khả thi, cảm hứng là thứ không dễ dàng sinh ra, nó cần có những điều kiện nhất định và ngay cả khi có cảm hứng cũng chưa chắc đã viết được.

Và người khác nói, cảm hứng đối với tác giả chuyên nghiệp là điều xa xỉ. Bao giờ cảm hứng xuất hiện để viết đây? Nếu không có cảm hứng thì có viết được không? Làm thế nào để nuôi dưỡng cảm hứng, để nguồn năng lượng không bị tắt ngúm sau vài trang hoặc đầu voi đuôi chuột. Và cảm hứng mãi mãi tồn tại, bất biến hay một lúc nào đó nó sẽ rời bỏ chúng ta vĩnh viễn.

Tôi cho rằng cảm hứng là cần thiết nhưng nó quan trọng nhất đối với những tác giả nghiệp dư. Những người này cần có cảm hứng mới viết được còn tác giả chuyên nghiệp, họ tự tạo ra cảm hứng hoặc thậm chí điều khiển được cảm hứng để nó đến theo ý mình và biết cách nuôi dưỡng, tạo chất xúc tác cho sự viết.

Ta cứ nghĩ thế này, một nhà văn giữ mục cho một tờ báo, mỗi tuần anh ta phải viết hai bài, lúc nào cũng đợi cảm hứng đến thì làm việc sao nổi. Áp lực công việc, áp lực chất lượng buộc người viết phải tự tạo ra điều kiện tốt nhất về tinh thần và vật chất cho mình.

Có một chuyện hài hước của Aziz Nesin thế này, một người muốn viết văn, mặc dù anh ta có bao nhiêu cảm hứng, bao nhiêu ý tưởng nhưng nhiều năm anh ta chưa viết được dòng nào.

Lúc thì thiếu cái này lúc thì thiếu cái nọ. Khi mọi thứ đã gần hoàn hảo thì lại nảy sinh một vấn đề mới: Ruồi! Những con ruồi cứ vo ve xung quanh khiến anh ta không thể viết nổi. Anh ta bèn kết luận, mình không viết được, mình thất bại là do ruồi!

Tất nhiên câu chuyện về ruồi chỉ là một kiểu hài hước nhưng không phải không có lý. Có rất nhiều người than vãn rằng, vì thiếu cái này, cái kia mà không viết được trong khi ý tưởng thì tràn trề như nước sông Hồng. Có những người cả đời chuyên sản xuất ý tưởng, đề cương, nghĩa là cảm hứng rất nhiều mà hầu như không viết nổi một thứ gì!

Lưu ý, tôi không có ý định mỉa mai bất cứ ai, tôi muốn nhấn mạnh rằng đối với người viết chuyên nghiệp cảm hứng chỉ là điều kiện cần chứ không quyết định. Bàn ghế, một căn phòng yên tĩnh không có ruồi là điều kiện cần nhưng là thứ yếu. Bao nhiêu người từng viết khi không có một cái bàn tử tế, vừa viết vừa nghe tiếng con khóc, vợ cằn nhằn, lợn eng éc đòi ăn, phòng ốc thì ngột ngạt, chật chội và nóng như một cái mồ!

Vậy cái gì đã thôi thúc họ viết và viết được. Đó là áp lực cuộc sống. Viết để kiếm sống, để sinh tồn, để khẳng định cái tôi của mình. Dostoyevsky viết văn như điên để trả nợ, không viết nhanh thì chủ nợ đến tịch thu tài sản, tịch thu bản thảo. Vũ Trọng Phụng viết để kiếm cơm hàng ngày giống như rất nhiều đồng nghiệp cùng thời như Hồ Biểu Chánh, Nam Cao, Lê Văn Trương, Lan Khai… Những người ấy đợi cảm hứng đến mới viết thì sẽ chết đói!

Nhưng nếu viết văn mà không có cảm hứng thì tác phẩm sẽ khô cứng, nhạt nhẽo, ấy là một quan điểm sai lầm. Trong những nhà văn kể trên, cứ đọc những tác phẩm của họ mà xem chúng có hay và hấp dẫn không. Thậm chí Vũ Trọng Phụng viết truyện dài kì đăng báo mà đến khi viết kì tiếp theo đã không nhớ nổi kì trước mình đã viết cái gì mà tác phẩm vẫn không dở.

Dostoyevsky viết trong vật vã và sợ hãi mà vẫn sản sinh kiệt tác. Không có cảm hứng, viết vì áp lực cuộc sống, viết để trả nợ, viết để kiếm cơm vẫn hay, thậm chí những tác phẩm đó hay hơn những tác phẩm được sinh ra từ cảm hứng dạt dào, từ điều kiện vật chất đầy đủ. Thậm chí có một câu nói khá phiến diện nhưng thỉnh thoảng đúng: Nhà văn nghèo thì viết hay hơn nhà văn giàu!

Uông Triều/ Trần Lê Books & NXB Văn học