ART – Liệu pháp 'biến' HIV thành bệnh mạn tính có thể kiểm soát

Với liệu pháp kháng virus (ART) ngày càng hiệu quả, người nhiễm HIV – từ trẻ nhỏ, thanh thiếu niên đến người trưởng thành – có thể duy trì sức khỏe và hòa nhập xã hội nếu được chẩn đoán sớm, điều trị kịp thời và tuân thủ phác đồ…

Trong nhiều thập kỷ qua, HIV từng được coi là "án tử" với hàng triệu người. Tuy nhiên, những tiến bộ trong điều trị bằng thuốc kháng virus (ART) đã thay đổi hoàn toàn cục diện, biến HIV trở thành bệnh mạn tính có thể kiểm soát.

Ngày nay, người nhiễm HIV nếu được chẩn đoán sớm và điều trị đúng phác đồ có thể sống lâu, sống khỏe và hạn chế nguy cơ lây truyền cho người khác. WHO khuyến nghị mọi người nhiễm HIV đều cần được điều trị ngay sau khi chẩn đoán, bất kể giai đoạn bệnh hay số lượng tế bào miễn dịch CD4.

1. Điều trị HIV sớm – Chìa khóa sống lâu, sống khỏe và không lây truyền

Mục tiêu cốt lõi của điều trị HIV là giảm tỷ lệ tử vong và bệnh tật do virus cũng như các tình trạng liên quan, đồng thời kéo dài tuổi thọ, cải thiện chất lượng cuộc sống và ngăn ngừa lây truyền HIV.

Điều trị HIV hiện nay dựa trên liệu pháp kháng retrovirus kết hợp (ART) nhằm ức chế tải lượng virus, duy trì hoặc cải thiện chức năng miễn dịch, giảm nguy cơ mắc các bệnh nhiễm trùng cơ hội và những loại ung thư thường liên quan đến HIV. Ngoài ra, việc ức chế HIV bằng ART còn giúp giảm tình trạng viêm do hoạt hóa miễn dịch mạn tính, từ đó hạn chế nguy cơ mắc các bệnh tim mạch, thận, thần kinh và nhiều bệnh nội tạng khác.

Người nhiễm HIV nếu được chẩn đoán sớm, điều trị đúng phác đồ có thể sống lâu, sống khỏe và hạn chế nguy cơ lây truyền cho người khác.

Ở những bệnh nhân HIV giai đoạn tiến triển, việc sử dụng một số thuốc kháng khuẩn để phòng ngừa và điều trị các nhiễm trùng cơ hội phổ biến là phần không thể thiếu của gói chăm sóc. Tuân thủ điều trị ARV có ý nghĩa quyết định, bởi nó giúp tối đa hóa lợi ích lâm sàng, giảm tỷ lệ tử vong, bệnh tật và hạn chế nguy cơ kháng thuốc.

Các phác đồ ARV những năm gần đây đã được cải tiến, trở nên mạnh hơn, dung nạp tốt hơn và có sẵn dưới dạng phối hợp liều cố định cho người lớn, thanh thiếu niên và trẻ em. Những cải tiến này hỗ trợ đáng kể cho việc tuân thủ điều trị, đồng thời tăng hiệu quả và độ bền vững của liệu pháp.

Để tối ưu hóa hiệu quả điều trị, nhiều quốc gia đã triển khai các mô hình chăm sóc khác biệt, lấy người bệnh làm trung tâm. Cách tiếp cận này không chỉ giảm gánh nặng bệnh tật do HIV đối với hệ thống y tế, mà còn nâng cao chất lượng chăm sóc, giúp người nhiễm HIV được hỗ trợ toàn diện và bền vững hơn.

2. Điều trị và chăm sóc HIV ở người lớn

Người lớn nhiễm HIV hiện nay có tuổi thọ cao hơn nhờ điều trị hiệu quả. Tuy nhiên, họ cũng phải đối mặt với các bệnh mạn tính liên quan đến quá trình lão hóa tự nhiên, bên cạnh những ảnh hưởng của HIV. Liệu pháp kháng virus kết hợp (ART) – sử dụng nhiều loại thuốc ARV cùng lúc – giúp ức chế tối đa sự nhân lên của HIV, ngăn bệnh tiến triển và đồng thời giảm nguy cơ lây truyền cho người khác. Khi được điều trị sớm bằng phác đồ ARV mạnh, đặc biệt ở giai đoạn đầu, tỷ lệ tử vong và số ca nhiễm mới đã giảm đáng kể.

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) khuyến cáo: Tất cả người nhiễm HIV nên bắt đầu điều trị ARV ngay sau khi được chẩn đoán, không phụ thuộc vào triệu chứng hay số lượng tế bào CD4. Dù vậy, nhiễm trùng cơ hội và một số loại ung thư vẫn là nguyên nhân chính gây bệnh tật và tử vong ở bệnh nhân HIV. Thực tế cho thấy, khoảng 1/3 người bệnh chỉ đến khám khi đã ở giai đoạn tiến triển, thường kèm theo một hoặc nhiều bệnh cơ hội. Việc khởi động điều trị ARV sớm, kết hợp với các biện pháp dự phòng nhiễm trùng, đã giúp giảm đáng kể tình trạng này.

Ngoài điều trị, WHO cũng khuyến nghị cung cấp thuốc dự phòng trước phơi nhiễm (PrEP) cho những người có nguy cơ cao, nhằm bổ sung thêm một lựa chọn phòng ngừa hiệu quả. Hiện nay, nhiều quốc gia đang nỗ lực triển khai các khuyến nghị này, điều chỉnh phù hợp với tình hình dịch tễ trong nước.

3. Điều trị, chăm sóc trẻ em và thanh thiếu niên nhiễm HIV

Trẻ em nhiễm HIV cần được bắt đầu điều trị kháng virus (ART) ngay lập tức.

Trẻ em và thanh thiếu niên là nhóm dân số dễ bị tổn thương, do đó việc xét nghiệm và điều trị sớm đóng vai trò then chốt. Nếu không được tiếp cận chăm sóc y tế, một nửa số trẻ nhiễm HIV có thể tử vong trước 2 tuổi và tới 80% không qua khỏi sinh nhật lần thứ năm.

WHO khuyến cáo:

- Trẻ sơ sinh của các bà mẹ nhiễm HIV cần được xét nghiệm HIV trước 2 tháng tuổi, trong suốt thời gian bú mẹ và sau khi kết thúc bú mẹ, do nguy cơ lây truyền vẫn còn.

- Trẻ lớn hơn, đặc biệt là con và anh chị em ruột của người nhiễm HIV, cũng cần được xét nghiệm ở những khu vực có tỷ lệ nhiễm cao.

- Hoạt động xét nghiệm cộng đồng giúp mở rộng tiếp cận dịch vụ và giảm kỳ thị liên quan đến HIV.

Trẻ em nhiễm HIV cần được bắt đầu điều trị kháng virus (ART) ngay lập tức. Tuy nhiên, hiện trẻ em được tiếp cận ART, thấp hơn đáng kể so với người lớn. Sau khi khởi động điều trị, trẻ phải uống thuốc đều đặn để duy trì sức khỏe đến tuổi vị thành niên và trưởng thành. Thách thức lớn hiện nay là tỷ lệ ức chế virus HIV ở trẻ em còn thấp, phần nhiều do thiếu các công thức thuốc ARV mới và hiệu quả như ở người lớn.

So với các nhóm dân số khác, thanh thiếu niên gặp nhiều rào cản hơn trong việc tiếp cận xét nghiệm và điều trị. Một số thách thức lớn bao gồm:

- Dịch vụ y tế chưa phù hợp với nhu cầu đặc thù của lứa tuổi này.

- Rào cản chính sách, như yêu cầu sự đồng ý của cha mẹ để sử dụng dịch vụ HIV.

- Khó khăn trong tuân thủ điều trị, dẫn đến tỷ lệ ức chế virus thấp hơn so với người lớn.

Những yếu tố này khiến thanh thiếu niên nhiễm HIV có nguy cơ kết quả điều trị kém hơn và tỷ lệ tử vong cao hơn so với các nhóm khác, cho thấy nhu cầu cấp thiết phải thiết kế các dịch vụ thân thiện, lấy thanh thiếu niên làm trung tâm.

WHO khuyến nghị tích hợp dịch vụ y tế thân thiện với thanh thiếu niên trong các chương trình HIV nhằm tăng sự tham gia và cải thiện kết quả điều trị. Việc trao quyền cho thanh thiếu niên – tham gia trực tiếp vào quá trình chăm sóc, cũng như vào các khâu lập kế hoạch, triển khai, giám sát và đánh giá chương trình – được xem là chìa khóa để nâng cao hiệu quả.

Các dịch vụ thân thiện với thanh thiếu niên do bạn bè đồng trang lứa điều hành, được tích hợp với các dịch vụ khác, bao gồm các can thiệp tâm lý xã hội, là những cách hiệu quả để cải thiện kết quả sức khỏe cho thanh thiếu niên.

Ngoài ra, WHO cũng xây dựng hướng dẫn chuẩn mực toàn cầu về phòng ngừa, xét nghiệm, điều trị và chăm sóc HIV, đồng thời phối hợp chặt chẽ với các nhà hoạch định chính sách và quản lý chương trình để thúc đẩy triển khai nhanh chóng và hiệu quả các khuyến nghị này.

Bích Ngọc