ASEAN khẳng định vai trò trung tâm trong trật tự thương mại toàn cầu

Sức hút trong trật tự kinh tế mới

Thành phần lãnh đạo tham dự Hội nghị cấp cao ASEAN lần thứ 47 đã thể hiện rõ tầm ảnh hưởng của ASEAN trên trường quốc tế. Bên cạnh lãnh đạo các quốc gia thành viên, nhiều nguyên thủ và người đứng đầu các nền kinh tế lớn như Tổng thống Mỹ Donald Trump, Thủ tướng Trung Quốc Lý Cường, Thủ tướng Nhật Bản Sanae Takaichi, Tổng thống Brazil Luiz Inacio Lula da Silva và Tổng thống Nam Phi Cyril Ramaphosa cũng tham dự. Theo các chuyên gia, sự tham dự của các nhà lãnh đạo này phản ánh vai trò trung tâm của ASEAN trong cấu trúc kinh tế - thương mại khu vực và toàn cầu, đồng thời khẳng định sức hấp dẫn của mô hình hợp tác mở mà khối đã kiên trì theo đuổi suốt nhiều thập kỷ.

Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 47 và các Hội nghị Cấp cao liên quan tổ chức tại Kuala Lumpur từ ngày 26 đến 28/10/2025, với chủ đề “Bao trùm và Bền vững”, phản ánh cam kết của ASEAN trong việc xây dựng một cộng đồng vừa gắn kết vừa hướng tới tương lai Nguồn: myasean2025

Hội nghị không chỉ quan trọng ở các quyết nghị chính thức mà còn ở hai tiến trình song song, có thể định hình cục diện thương mại châu Á - Thái Bình Dương trong nhiều năm tới.

Thứ nhất là Hội nghị Cấp cao Hiệp định Đối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP) giữa 10 quốc gia thành viên ASEAN và 5 đối tác gồm Trung Quốc, Nhật Bản, Australia, New Zealand và Hàn Quốc - lần đầu tiên được tổ chức trực tiếp kể từ năm 2020. Việc các nhà lãnh đạo gặp nhau sau giai đoạn gián đoạn bởi đại dịch và căng thẳng thương mại cho thấy nỗ lực của ASEAN nhằm tái khẳng định cam kết với tự do hóa thương mại. RCEP - hiệp định bao phủ hơn 30% GDP toàn cầu - được kỳ vọng sẽ tiếp thêm năng lượng chính trị và thể chế để khu vực duy trì đà hội nhập, củng cố niềm tin vào thương mại dựa trên luật lệ.

Thứ hai là chuỗi đàm phán song phương giữa Mỹ và các nước Đông Nam Á, trong đó Washington đã đạt thỏa thuận với nhiều nước trong khu vực. Bên cạnh đó, sau Kuala Lumpur, chuỗi hội nghị khu vực sẽ tiếp tục với chuyến thăm Nhật Bản của Tổng thống Mỹ Donald Trump, trước khi ông tham dự Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC) tại Gyeongju (Hàn Quốc), nơi dự kiến có cuộc gặp quan trọng với Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình. Những diễn biến này cho thấy trọng tâm của cuộc cạnh tranh thương mại và định hình lại trật tự kinh tế toàn cầu đang dịch chuyển về khu vực.

Vai trò trung tâm trong chuỗi giá trị toàn cầu

Năm nay, các hội nghị trong khuôn khổ ASEAN và ASEAN+ được đặc biệt chú ý không chỉ vì sự tham gia của các nền kinh tế lớn, mà còn vì những tín hiệu chính trị mà khu vực gửi đi. Trong khi căng thẳng thương mại giữa Mỹ và Trung Quốc tiếp tục gia tăng, ASEAN đã chọn cách thể hiện vai trò trung gian: không đứng về bên nào, mà đặt ưu tiên vào sự gắn kết nội khối và bảo vệ các nguyên tắc của thương mại tự do.

Từ góc nhìn chiến lược, điều này không chỉ là lựa chọn mang tính phòng thủ. Sự phụ thuộc lẫn nhau trong chuỗi cung ứng toàn cầu khiến các nền kinh tế ASEAN trở thành “nút kết nối” không thể thiếu. Việt Nam, Malaysia, Thái Lan hay Philippines hiện là những nhà xuất khẩu hàng đầu thế giới về linh kiện điện tử và hàng công nghệ cao, có tỷ lệ giá trị gia tăng nước ngoài rất lớn trong xuất khẩu. Điều đó cho thấy khu vực không thể tách rời khỏi hệ thống thương mại mở nếu muốn duy trì đà phát triển.

Theo đánh giá của các tổ chức nghiên cứu kinh tế khu vực, ASEAN hiện đứng trong nhóm năm nền kinh tế lớn nhất thế giới tính theo GDP danh nghĩa. Mức độ hội nhập của khối, thể hiện qua các hiệp định như RCEP hay Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP), tiếp tục đóng vai trò là “tấm khiên” bảo vệ thương mại tự do khỏi xu hướng bảo hộ đang lan rộng.

Cân bằng giữa đa phương và song phương

Điểm đáng chú ý trong bức tranh thương mại toàn cầu hiện nay là sự đối lập giữa cách tiếp cận đa phương - tiêu biểu bởi các hiệp định thương mại đa phương - và xu hướng song phương hóa. Chẳng hạn, trong khi RCEP hướng tới việc thiết lập và củng cố các quy tắc thương mại chung, mang tính bao trùm, thì các thỏa thuận song phương lại đặt trọng tâm vào lợi ích riêng, tiềm ẩn nguy cơ làm xói mòn nền tảng của thương mại toàn cầu dựa trên nguyên tắc công bằng và không phân biệt đối xử. Theo Giáo sư kinh tế Shiro Armstrong: “Để bảo vệ thương mại tự do giữa làn sóng chủ nghĩa bảo hộ đang trỗi dậy, việc ASEAN có thể quy tụ các đối tác để cùng nỗ lực duy trì trật tự thương mại mở lại là kết quả của một chiến lược lâu dài và có tầm nhìn”.

Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim, trong phát biểu tại Hội nghị cấp cao ASEAN cũng đã nhấn mạnh: “Thành công của RCEP sẽ phụ thuộc vào khả năng biến cam kết thành cơ hội”. Theo ông, sự tăng trưởng của ASEAN không phải là sự tình cờ, mà là thành quả của nhiều thập kỷ hợp tác, xây dựng thể chế và niềm tin giữa các quốc gia thành viên.

Thực tế, bên ngoài mối quan hệ với Mỹ, các nước ASEAN vẫn kiên định củng cố trật tự thương mại đa phương. Việt Nam mới đây cùng Malaysia, Philippines và Singapore tham gia Cơ chế trọng tài kháng nghị tạm thời đa bên (MPIA) nhằm duy trì chức năng giải quyết tranh chấp của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) trong bối cảnh cơ quan phúc thẩm của tổ chức này vẫn bị tê liệt. Động thái này thể hiện rõ nỗ lực của ASEAN trong việc bảo vệ hệ thống thương mại dựa trên quy tắc, bất chấp xu hướng chính trị - kinh tế thế giới đang nghiêng về chủ nghĩa đơn phương.

Tương lai của thương mại tự do

Theo mô hình phân tích của Cục Nghiên cứu kinh tế Đông Á và Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược Quốc tế (CSIS) Jakarta, nếu các nước thành viên ASEAN thực thi đầy đủ cam kết và tránh rơi vào vòng xoáy thuế quan trả đũa, GDP của ASEAN có thể cao hơn tới 13% so với kịch bản chiến tranh thương mại leo thang. Con số này cho thấy lợi ích to lớn của việc duy trì một môi trường thương mại mở và hợp tác, cả về phương diện kinh tế lẫn ổn định chính trị.

Tuy nhiên, con đường phía trước không hề dễ dàng. ASEAN phải cùng lúc giải quyết những khác biệt về năng lực phát triển, mức độ cam kết và lợi ích quốc gia. Bên cạnh đó là áp lực cạnh tranh công nghệ và xu hướng “phi toàn cầu hóa” đang khiến các nước phải cân nhắc lại chiến lược hội nhập. Trong bối cảnh đó, duy trì tinh thần đồng thuận và vai trò trung tâm trong các cấu trúc khu vực là thách thức không nhỏ.

Đồng thời, ASEAN cũng cần duy trì vai trò cân bằng trong quan hệ với các đối tác lớn như Mỹ, Trung Quốc, Nhật Bản hay Liên minh châu Âu, nhằm tránh bị cuốn vào các cạnh tranh địa kinh tế, đồng thời bảo vệ không gian tự chủ chiến lược của mình. Việc tiếp tục mở rộng và nâng cao hiệu quả các cơ chế như CPTPP hay RCEP, cũng như thúc đẩy hợp tác số, thương mại xanh và chuyển đổi năng lượng sẽ là hướng đi then chốt để ASEAN duy trì vị thế trung tâm.

Giữ vững tinh thần cởi mở

Trong bối cảnh thế giới mệt mỏi vì các cuộc chiến thương mại và làn sóng chủ nghĩa dân tộc kinh tế, thông điệp từ Kuala Lumpur mang ý nghĩa vượt ra ngoài khu vực. Khi nhiều hội nghị cấp cao cùng diễn ra song song, ASEAN đang thể hiện vai trò dẫn dắt trong việc bảo vệ nguyên tắc đa phương, củng cố lòng tin vào hệ thống thương mại toàn cầu, và chứng minh rằng hợp tác vẫn là con đường bền vững nhất cho tăng trưởng và ổn định.

Khi ASEAN có thể tiếp tục duy trì đoàn kết, phát huy vai trò trung tâm và thực hiện hiệu quả các cam kết mở cửa, khu vực sẽ không chỉ bảo vệ được lợi ích của chính mình, mà còn góp phần định hình một trật tự kinh tế toàn cầu cân bằng hơn - nơi luật lệ, chứ không phải sức mạnh, quyết định tương lai của thương mại.

Hồng Nhung