Ba giải pháp phát triển xuất bản theo hướng chuyên nghiệp, hội nhập

Ông Phạm Minh Tuấn tại Hội nghị tổng kết 20 năm thực hiện Chỉ thị 42-CT/TW. Hội nghị diễn ra chiều 26/8 tại Hà Nội. Ảnh: Việt Hà.

Năm 2025 đánh dấu chặng đường 20 năm thực hiện Chỉ thị số 42-CT/TW ngày 25/8/2004 của Ban Bí thư Trung ương Đảng khóa IX về “Nâng cao chất lượng toàn diện của hoạt động xuất bản”.

Đây là một trong những văn kiện quan trọng thể hiện rõ tầm nhìn chiến lược của Đảng đối với lĩnh vực xuất bản - một công cụ đặc biệt sắc bén trên mặt trận tư tưởng, văn hóa, góp phần tích cực vào công cuộc xây dựng và bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, đấu tranh chống các luận điệu sai trái, thù địch và bồi đắp đời sống tinh thần, văn hóa của Nhân dân khẳng định vai trò là một bộ phận cấu thành không thể thiếu trong nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

Thực trạng quy định, chính sách, pháp luật về xuất bản

Nhìn lại chặng đường 20 năm thực hiện Chỉ thị 42-CT/TW, có thể khẳng định rằng hệ thống xuất bản Việt Nam đã có những bước phát triển đáng kể cả về lượng và chất tạo hành lang pháp lý quan trọng cho sự phát triển của hoạt động xuất bản theo định hướng xã hội chủ nghĩa.

Luật Xuất bản số 19/2012/QH13 ngày 20/11/2012 là văn bản pháp lý có hiệu lực cao nhất trong lĩnh vực này, quy định rõ nguyên tắc hoạt động, quyền và nghĩa vụ của các chủ thể tham gia, quy trình xuất bản phẩm, cũng như trách nhiệm quản lý nhà nước. Bên cạnh đó, hệ thống nghị định hướng dẫn thi hành luật, như Nghị định số 195/2013/NĐ-CP ngày 21/11/2013 về quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật Xuất bản. Và các nghị định sửa đổi, bổ sung như Nghị định số 02/2023/NĐ-CP ngày 09/01/2023 về sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 195/2013/NĐ-CP; Thông tư số 23/2014/TT-BTTTT ngày 29/12/2014 do Bộ Thông tin và Truyền thông ban hành, quy định chi tiết và hướng dẫn thực hiện một số nội dung về hoạt động xuất bản. Ngoài các văn bản pháp luật chuyên ngành, công tác xuất bản còn chịu sự điều chỉnh và định hướng từ các văn kiện, nghị quyết, chỉ thị của Đảng và Trung ương. Nổi bật trong số đó là Chỉ thị số 42-CT/TW ngày 25/8/2004 của Ban Bí thư Trung ương Đảng về nâng cao chất lượng toàn diện của hoạt động xuất bản, coi việc nâng cao chất lượng toàn diện của hoạt động xuất bản là một nhiệm vụ chính trị quan trọng, gắn liền với công tác tư tưởng - văn hóa của Đảng. Các văn kiện như Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 khóa VIII (năm 1998) về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, Nghị quyết Hội nghị Trung ương 9 khóa XI (năm 2014) về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước, và gần đây là Văn kiện Đại hội XIII của Đảng tiếp tục nhấn mạnh “Phát triển mạnh mẽ các lĩnh vực báo chí, xuất bản theo hướng chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại, đáp ứng nhu cầu văn hóa lành mạnh, tích cực của nhân dân” trong việc xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng và chủ động đấu tranh phản bác các quan điểm sai trái, thù địch.

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả tích cực, vẫn còn không ít bất cập, hạn chế trong hệ thống quy định, chính sách và pháp luật về xuất bản. Trước hết là tình trạng thiếu đồng bộ, chồng chéo giữa các văn bản quy phạm pháp luật, dẫn đến khó khăn trong áp dụng và thực thi ở cấp cơ sở. Một số quy định không còn phù hợp với thực tiễn, đặc biệt trong bối cảnh chuyển đổi số, đã gây cản trở cho sự năng động, sáng tạo trong hoạt động xuất bản. Cơ chế hỗ trợ đối với xuất bản phẩm phục vụ nhiệm vụ chính trị, nhất là sách lý luận, chính trị, khoa học còn hạn chế, thiếu các chính sách ưu đãi, khuyến khích đầu tư vào nội dung chất lượng cao, hiện đại hóa công nghệ và phát triển nhân lực.

Những yêu cầu đặt ra trong giai đoạn mới

Với sự bùng nổ của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, đặc biệt là quá trình chuyển đổi số và sự phát triển mạnh mẽ của trí tuệ nhân tạo (AI), hoạt động xuất bản đang đứng trước những yêu cầu cấp bách về đổi mới nội dung, phương thức hoạt động và mô hình quản lý. Sự thay đổi căn bản về công nghệ thông tin không chỉ tạo ra những cơ hội lớn mà còn đặt ra nhiều thách thức mới đòi hỏi lĩnh vực xuất bản phải có bước chuyển mình mạnh mẽ cả về thể chế và thực tiễn.

Thứ nhất, chuyển đổi số đang làm thay đổi sâu sắc chuỗi giá trị của ngành xuất bản, từ khâu biên tập, chế bản, in ấn đến phát hành và tiếp thị. Xuất bản số, xuất bản điện tử, sách nói, sách trực tuyến và nền tảng đa phương tiện ngày càng phát triển, đáp ứng nhu cầu tiếp cận nhanh chóng, linh hoạt và cá nhân hóa của độc giả.

Thứ hai, xuất bản cần không ngừng nâng cao chất lượng nội dung cả về giá trị tư tưởng, khoa học và văn hóa. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập, cạnh tranh nội dung giữa các quốc gia, giữa xuất bản chính thống với thông tin độc hại, sai lệch ngày càng gay gắt. Do đó, yêu cầu về chất lượng xuất bản phẩm không chỉ dừng lại ở hình thức mà còn phải thể hiện chiều sâu tư tưởng, chuẩn mực văn hóa, tính khách quan khoa học và giá trị khai sáng cho xã hội. Đồng thời, việc thay đổi nhận thức về xuất bản cũng trở thành một yêu cầu cấp thiết: không chỉ nhìn nhận xuất bản như hoạt động in - phát hành truyền thống, mà cần mở rộng khái niệm này ra toàn bộ chuỗi hoạt động sáng tạo và lan tỏa tri thức. Xuất bản cần được xác định là một ngành công nghiệp tri thức, một bộ phận cấu thành của ngành công nghiệp văn hóa quốc gia, bao gồm đầy đủ các loại hình: sách, báo, tạp chí, nội dung số... từ đó có cơ sở đúng đắn để hoạch định, tham mưu chính sách phát triển phù hợp vai trò chiến lược.

Thứ ba, trong nhiệm vụ bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng và đấu tranh chống các luận điệu sai trái, thù địch, hoạt động xuất bản giữ vai trò đặc biệt quan trọng. Nhiều ấn phẩm lý luận, chính trị, khoa học xã hội đã trở thành công cụ sắc bén để phản bác các quan điểm lệch lạc, củng cố niềm tin xã hội chủ nghĩa, định hướng nhận thức và hành động đúng đắn cho cán bộ, đảng viên và nhân dân.

Thứ tư, sự thay đổi trong hành vi tiếp cận thông tin của độc giả - từ đọc sách in sang đọc trên thiết bị di động, từ tiếp nhận tuyến tính sang tiếp nhận tương tác - đặt ra yêu cầu phải cải cách toàn diện cả nội dung, hình thức lẫn phương thức phát hành.

Giải pháp hoàn thiện quy định, chính sách và phát triển hệ thống xuất bản

Trước yêu cầu phát triển nhanh, bền vững và hiện đại hóa lĩnh vực xuất bản, đồng thời phát huy vai trò nòng cốt của xuất bản trong công tác tư tưởng - văn hóa của Đảng, việc hoàn thiện thể chế, đổi mới chính sách và phát triển hệ thống xuất bản theo hướng chuyên nghiệp, hội nhập quốc tế là nhiệm vụ trọng tâm cần được ưu tiên trong giai đoạn hiện nay.

Một là, cần tiến hành sửa đổi, bổ sung Luật Xuất bản năm 2012 để phù hợp với thực tiễn phát triển ngành, đặc biệt là xu thế chuyển đổi số và hội nhập quốc tế. Luật sửa đổi cần làm rõ phạm vi điều chỉnh đối với xuất bản phẩm điện tử, xuất bản đa nền tảng, các mô hình liên kết xuất bản xuyên biên giới, cũng như các quy định về bản quyền, bảo vệ dữ liệu và trách nhiệm pháp lý trong môi trường số.

Song song với đó, cần thống nhất và đồng bộ hóa hệ thống văn bản quy phạm pháp luật dưới luật như nghị định, thông tư và các quy chế hướng dẫn chuyên ngành. Bên cạnh sửa đổi pháp luật hiện hành, cần xây dựng Chiến lược phát triển ngành xuất bản đến năm 2035, định hướng đến năm 2045.

Trong đó, làm rõ mô hình tổ chức phát triển ngành theo hai hướng chủ đạo: Thứ nhất, nhóm nhà xuất bản chủ yếu thực hiện nhiệm vụ chính trị theo mô hình đơn vị sự nghiệp có thu, được giao nhiệm vụ thường xuyên, đặt hàng bởi các cơ quan Đảng, Nhà nước. Thứ hai, hình thành các tập đoàn xuất bản - truyền thông mạnh, có năng lực cạnh tranh quốc tế, hoạt động theo cơ chế thị trường, phù hợp với xu hướng hội nhập và chuyển đổi số toàn diện.

Hai là, cần có sự phân hóa rõ ràng trong các chính sách định hướng và hướng dẫn cụ thể cho từng loại hình xuất bản: xuất bản chính trị - tư tưởng, khoa học - giáo dục, văn hóa - nghệ thuật, xuất bản số, xuất bản điện tử, v. v. .. Mỗi loại hình cần được quy định mục tiêu, tiêu chí chất lượng, phương thức tổ chức sản xuất và các yêu cầu về kiểm duyệt, kiểm soát nội dung phù hợp với đặc điểm riêng biệt và tính chất phục vụ chính trị - xã hội.

Đặc biệt, việc xây dựng tiêu chí chất lượng xuất bản phẩm cần bám sát định hướng của Đảng về tư tưởng, đạo đức, văn hóa; đồng thời bảo đảm tính khoa học, khách quan và khả năng tiếp cận đại chúng. Các tiêu chí này sẽ là cơ sở để đánh giá, phân loại xuất bản phẩm, phục vụ cho công tác quy hoạch, đầu tư và phát triển thị trường xuất bản lành mạnh, có chiều sâu.

Ba là, cần thiết lập các quỹ hỗ trợ xuất bản do Nhà nước quản lý, trên cơ sở lựa chọn đầu tư có trọng tâm, trọng điểm, minh bạch và hiệu quả. Đồng thời, chính sách xã hội hóa hoạt động xuất bản cần được thúc đẩy mạnh mẽ hơn nữa. Tuy nhiên, để tránh tình trạng “thương mại hóa” nội dung, cần thiết lập cơ chế kiểm soát chất lượng nội dung xuất bản phẩm liên kết, thông qua việc thẩm định, hậu kiểm, và tăng cường vai trò của các hội đồng chuyên môn, các tổ chức nghề nghiệp trong việc bảo đảm chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp và chất lượng tư tưởng - nghệ thuật.

Bốn là, cần thúc đẩy mạnh mẽ quá trình chuyển đổi số trong toàn ngành, từ quy trình biên tập, xuất bản, phát hành đến tiếp cận bạn đọc. Việc xây dựng cơ sở dữ liệu ngành xuất bản quốc gia là yêu cầu cấp thiết, nhằm số hóa toàn bộ kho xuất bản phẩm, tích hợp thông tin về bản quyền, lưu chiểu, thống kê xuất bản… phục vụ công tác quản lý, nghiên cứu và tiếp cận của người dùng.

Song hành với hạ tầng kỹ thuật là phát triển đội ngũ làm xuất bản có trình độ cao, chuyên nghiệp, bản lĩnh chính trị vững vàng, có khả năng vận hành trong môi trường số và đáp ứng được yêu cầu hội nhập quốc tế. Cần chú trọng đào tạo kỹ năng số, kỹ năng biên tập trong môi trường đa phương tiện và xây dựng văn hóa xuất bản phù hợp với giá trị xã hội và đạo đức nghề nghiệp.

Trong tiến trình xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, lĩnh vực xuất bản giữ một vai trò đặc biệt quan trọng, là phương tiện chủ lực trong công tác tư tưởng, tuyên truyền đường lối của Đảng, pháp luật của Nhà nước, đồng thời phản ánh tâm thức thời đại, lan tỏa tri thức, nuôi dưỡng khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc.

Qua 20 năm thực hiện Chỉ thị số 42-CT/TW của Ban Bí thư, hoạt động xuất bản đã có bước chuyển biến tích cực, ngày càng khẳng định vị trí không thể thiếu trong đời sống chính trị - xã hội và văn hóa của đất nước. Tuy nhiên, những thay đổi sâu sắc của bối cảnh trong nước và quốc tế hiện nay, đặc biệt là quá trình chuyển đổi số và hội nhập quốc tế, đang đặt ra yêu cầu cấp thiết phải hoàn thiện thể chế, chính sách và pháp luật để ngành xuất bản phát triển tương xứng với vai trò chiến lược của mình.

PGS.TS Phạm Minh Tuấn