Bác Hồ với thơ viết cho thiếu nhi

Bác Hồ vui Trung thu cùng các cháu thiếu nhi Trường Mẫu giáo Trung ương Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam ở Việt Bắc, ngày 15/9/1951. Ảnh: Tư liệu/TTXVN phát

Trong thơ, Người xưng “Bác”, “Ta” và gọi trẻ em bằng những cách gọi thân thương, gần gũi, thật ấm áp: “trẻ em”, “trẻ con”, “con trẻ”, “nhi đồng”, “các cháu”, bao giờ cũng đầy yêu thương, ngọt ngào, trìu mến. Ví như: “Vở này ta tặng cháu yêu ta/Tỏ chút lòng yêu mới gọi là”, Bác viết tặng một cháu thiếu nhi dân tộc. Bác Hồ là người phát hiện và thấy được vai trò lịch sử của thiếu nhi trong sự nghiệp cứu nước. Hình ảnh Kim Đồng là một biểu tượng cao đẹp cho thiếu nhi Việt Nam trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp và trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước, có bao em nhỏ đã được Bác tặng Huy hiệu của Người. Bác viết gửi các cháu thiếu niên miền Nam ruột thịt: “Nhớ thương các cháu vô cùng/Mong sao mỗi cháu là một anh hùng thiếu nhi”.

Trong kháng chiến chống Pháp, giữa rừng núi Việt Bắc, dưới ánh trăng Trung thu hiền hòa, tạo nên không gian bao la không giới hạn, Bác viết: “Trung thu trăng sáng như gương/Bác Hồ ngắm cảnh nhớ thương nhi đồng”. Đây cũng là một thủ pháp nghệ thuật khá tinh tế, khi “Bác Hồ” đặt ở đầu câu và “nhi đồng” đặt ở cuối câu. Hai vị trí ấy nói lên sự xa cách về địa lý, nhưng lại rất gần nhau về tình cảm trong nỗi nhớ thương da diết. Những câu thơ của Bác như đúc kết chọn lọc một hàm ý, hàm nghĩa sâu sắc mà dễ thuộc, dễ nhớ: “Mong các cháu cố gắng/Thi đua học và hành/Tuổi nhỏ làm việc nhỏ/Tùy theo sức của mình”. Bác là một thi nhân, nên hơn ai hết, Người rất hiểu tính cách của trẻ nhỏ: “Trẻ em như búp trên cành/Biết ăn ngủ, biết học hành là ngoan”, ngỡ như đó không còn là thơ nữa, mà là tấm lòng của một người cha, người ông.

Trong thơ Bác Hồ viết cho thiếu nhi, Người rất chú ý đến nhịp điệu nhanh, tạo ra những tiết tấu vui chơi như nhịp đi, nhịp bước rắn rỏi mà vẫn tung tẩy, hồn nhiên. Ví như Bác dùng lối thơ năm chữ, tạo ra một hòa âm nội tâm vừa thân thiết, vừa tự hào về một thế hệ trẻ: “Ai yêu các nhi đồng/Bằng Bác Hồ Chí Minh/Tính các cháu ngoan ngoãn/Mặt các cháu xinh xinh” và “Các cháu hãy xứng đáng/Cháu Bác Hồ Chí Minh”. Trong bài thơ này, Bác đã dùng các nhịp từ láy “ngoan ngoãn” và “xinh xinh” như nỗi vui mừng khấp khởi. Chính điều đó chắp cánh, tạo cảm hứng thăng hoa cho giai điệu âm nhạc của nhạc sĩ Phong Nhã bay lên thành một bài hát quen thuộc cho thiếu nhi, được các em và cả người lớn yêu thích.

Bài thơ Trung thu năm 1953 tương đối đặc biệt bởi cấu trúc bài thơ theo hai thể loại bốn chữ và thơ lục bát mang dáng dấp âm hưởng khúc đồng dao. Chất lạc quan tươi trẻ, tràn đầy hy vọng, bay bổng, lãng mạn mà lại hiện thực, hợp với hoàn cảnh cuộc kháng chiến chống Pháp lúc bấy giờ đã chuyển sang thế chủ động tiến công: “Chín tết trung thu/Tám năm kháng chiến/Các cháu khôn lớn/Bác rất vui lòng/Thu này Bác gửi thơ chung/Bác hôn các cháu khắp vùng gần xa/Thu này hơn những thu qua/Kháng chiến thắng lợi gấp ba bốn lần”. Trung thu năm 1954, sau Thư chúc Tết, Bác còn viết thêm hai câu thơ như một dự báo với ước muốn: “Bao giờ Nam Bắc một nhà/Các cháu xúm xít thì ta vui lòng”.

Thơ Bác viết cho thiếu nhi bao giờ cũng hướng tới tương lai tươi đẹp. Đó cũng là một phép biện chứng tâm hồn, như là một định hướng, một tâm tình, một hy vọng. Bác Hồ luôn dành cho thiếu nhi không chỉ là sự quan tâm trìu mến, mà còn gợi lại truyền thống yêu nước của dân tộc với cội nguồn tổ tiên của con Lạc, cháu Hồng: “Bác mong các cháu chăm ngoan/Mai sau gìn giữ giang sơn Lạc Hồng/Sao cho nổi tiếng Tiên Rồng/Sao cho tỏ mặt nhi đồng Việt Nam”. Bác luôn đặt niềm tin vào các cháu khi Người khẳng định: “Non sông Việt Nam có trở nên tươi đẹp hay không, dân tộc Việt Nam có bước tới đài vinh quang để sánh vai với các cường quốc năm châu được hay không, chính là nhờ một phần lớn ở công học tập của các em”.

Ta thật xúc động biết bao khi biết bài thơ Bác viết cho thiếu nhi sớm nhất là bài “Cháu bé trong ngục Tân Dương” ở tập “Nhật ký trong tù”, khi tình thương yêu của Bác thật vĩ đại vượt ra cả ngoài biên giới: “Oa...! Oa...! Oa..!/Cha trốn không đi lính nước nhà/Nên nỗi thân em vừa nửa tuổi/Đã theo mẹ đến ở nhà pha”. Đúng như nhà thơ Tố Hữu đã viết: “Bác sống như trời đất của ta/Yêu từng ngọn lúa, mỗi cành hoa/Tự do cho mỗi đời nô lệ/Sữa để em thơ, lụa tặng già”. Trong tình cảm của các cháu thiếu nhi, Bác Hồ hiện lên thật đẹp, như một ông tiên trong bài hát của nhạc sĩ Xuân Giao: “Đêm qua em mơ gặp Bác Hồ/Râu Bác dài tóc Bác bạc phơ/Em âu yếm hôn đôi má Bác/Vui bên Bác là em múa hát/Bác mỉm cười bác khen em ngoan/Bác gật đầu Bác khen em ngoan”.

Bác Hồ đã đi xa 56 năm, nhưng hình ảnh của Người vẫn còn sống mãi trong tâm trí trẻ em và mỗi người dân Việt Nam. Những câu thơ Bác viết cho thiếu nhi là bản di chúc, di huấn tâm hồn Bác suốt một đời dành muôn vàn tình yêu thương cho các em.

Hà Huy